آزاد بلگرامی
آزادِ بِلْگْرامی [āzād-e belgrāmī]، میرغلام علی بن نوح حسینی واسطی، متخلص به «آزاد» (1116-1200ق/ 1704-1786م)، شاعر، مورخ و عارف مشهور هند. آزاد در برخی از آثارش خود را از نژاد زید بن علی بن حسین (ع)، حنفی‌مذهب و چَشتی‌مشرب خوانده است.
آزاد به دست میرسید لطف‌الله بلگرامی به طریقت صوفیان چشتی درآمد. در1178ق/ 1764م از حیدرآباد رهسپار اورنگ‌آباد شد و در آنجا انزوا اختیار کرد و تا پایان عمر در همان جا زیست.
آزاد به زبانهای فارسی، عربی و اردو آثار فراوان به نظم و نثر دارد و به سبب قصایدی که به زبان عربی در ستایش پیامبر اکرم (ص) سروده است، او را «حسّان الهند» لقب داده‌اند.
وی علاوه بر شعر و ادب، در دیگر دانشها نیز صاحب نظر بوده است. آنچه از آثار آزاد در دست است بدین شرح است:
الف ـ به فارسی
1. سند السعادات فی حسن خاتمة السادات، کتابی است در تجلیل از سادات؛ 2. غزلان الهند، ترجمۀ دو فصل سوم و چهارم سبحةالمرجان خود او ست دربارۀ استعاره و مجاز، و حالات عشق در صفات معشوق؛ 3. شجرۀ طیبه، در شرح احوال مشایخ بلگرام؛ 4. روضة الاولیاء، در شرح احوال 10 تن از مشایخی که در گورستان معروف «روضه» (یا خلدآباد) به خاک سپرده شده‌اند؛ 5. مآثر الکرام، یا تاریخ بلگرام؛ 6. سرو آزاد، یا دفتر دوم مآثر الکرام، در ذکر احوال شاعرانی که بعد از 1000ق/ 1592م در هند می‌زیسته‌اند؛ 7. ید بیضاء، تذکرۀ احوال 532تن از شاعران متقدم و متأخر زبان پارسی؛ 8. خزانۀ عامره، تذکرۀ دیگری دربارۀ 135تن از شاعران متقدم و متأخر.
آثار منظوم آزاد به زبان فارسی از این قرار است: 1. دیوان اشعار، شامل غزلیات، چند رباعی و قطعه؛ 2. مثنوی در جواب مثنوی میر عبدالجلیل بلگرامی؛ 3. مثنوی سراپای معشوق؛ 4. دلگشانامه، منظومه‌ای است دربارۀ مختار و خونخواهی حسین بن علی (ع) که در صحت انتساب این منظومه به آزاد تردید شده است.
آثار او به زبان عربی اینها ست: 1. ضوء الدراری فی شرح صحیح البخاری؛ 2. سبحة المرجان فی آثار هندوستان؛ 3. دیوان اشعار، شامل3 هزار بیت؛ 4. السبعة السیاره که مشتمل بر7 دیوان شعر است؛ 5. مظهر البرکات، منظومه‌ای عرفانی؛ 6. شفاء الغلیل فی اصلاح کلام ابی الطیب المتنبی؛ 7. کشکول که نسخه‌ای از آن به خط آزاد در کتابخانۀ آصفیه حیدرآباد موجود است.*
مآخذ
آزاد بلگرامی، میر غلام علی، خزانۀ عامره، کانپور، 1871م؛ همو، مآثر الکرام، حیدرآباد دکن، 1910م؛ همو، سرو آزاد، لاهور 1913م؛ حاکم لاهوری، عبدالحکیم، تذکرۀ مردم دیده، لاهور، 1339ق/ 1921م؛ قانع تتوی، میرعلی شیر، مقالات الشعرا، به کوشش حسام‌الدین راشدی، کراچی، 1957م؛ گوپاموی، محمد قدرت‌الله، نتائج الافکار، بمبئی، 1336/ 1918م؛ نیز: