آق قلا
آق‌قلا \āq-qalā\، شهر و شهرستانی در استان گلستان که گاهی آق‌قلعه نیز خوانده می‌شود.
شهرستان
شهرستان آق‌قلا در دو سوی رودخانۀ گرگان قرار گرفته، و از شمال به کشور ترکمنستان، از غرب به شهرستان ترکمن، از جنوب به شهرستانهای گرگان و علی‌آباد کَتول، و از شرق به شهرستان گنبد کاووس محدود است. این شهرستان از 2 بخش، 5 دهستان و 2 شهر تشکیل شده، و جمعیت آن طبق آخرین سرشماری رسمی کشور (1390 ش) 185‘124 تن است («درگاه ... »، بش ). منابع درآمد مردم آق‌قلا نخست کشاورزی و پس از آن، صنایع دستی و کارگری ساده است. محصولات عمدۀ این شهرستان گندم، جو، برنج، پنبه، حبوبات، نباتات علوفه‌ای، سیب‌زمینی و دانه‌های روغنی است که ازطریق آبیاری و دیم به دست می‌آید. همچنین آب مورد نیاز از چندین رشته قنات و چاههای عمیق و نیمه‌عمیق تأمین می‌شود (جهاد سازندگی، 124 مکرر 2 و 3).
بیشتر ساکنان شهرستان آق‌قلا ترکمنهای آتابای هستند که به دو دستۀ «چاروا» یا کوچ‌رو و «چُمور» (اسکان‌یافته) تقسیم می‌شوند. شغل اصلی چارواها دامداری است و درآمد آنها از فراورده‌های دامی تأمین می‌گردد. چمورها در روستاها و در مرکز آق‌قلعه به سر می‌برند (گرگانی، 340). طایفۀ آتابای در محوطه‌ای که از تپۀ آقشین، در مجاورت هاشم‌آباد، تا نزدیک محمدآباد گسترده است، زندگی می‌کنند. زبان این اهالی ترکمنی است و به فارسی نیز سخن می‌گویند. همچنین مذهب آنان سنی حنفی است.
شهر: مرکز شهرستان آق‌قلا شهری به همین نام است که برای مدتی، تا پیش از انقلاب 1357 ش، «پهلوی دژ» نامیده می‌شد، اما اکنون نام پیشین خود را بازیافته است. این شهر در 18کیلومتری شمال شهر گرگان، بر جلگه‌ای هموار در کنار رودخانۀ گرگان، در °36 و ´58 عرض شمالی، و °54 و ´16 طول شرقی قرار گرفته است. جمعیت آن براساس سرشماری 1345 ش، 068‘4 تن بود که در آخرین سرشماری عمومی رسمی کشور (1390 ش) به 626‘31 تن رسیده است. رودخانۀ گرگان که آق‌قلا را به دو بخش تقسیم می‌کند، سابقاً از کنار شهر عبور می‌کرده است، اما اکنون، به‌سبب توسعۀ شهر، از وسط آن می‌گذرد. این شهر پیش از استقرار پادشاهی قاجار، مرکز این ایل بود که دسته‌ای در یک سمت و دسته‌ای در سمت دیگر رودخانه زندگی می‌کردند.
از بناهای قدیمی شهر آق‌قلا پل آجری‌ای است که در دوران صفویه روی رودخانۀ گرگان ساخته شده است. این پل 5 چشمه، 35 متر طول، 4 متر عرض و 10 متر ارتفاع دارد. ویرانه‌های قلعۀ کهن مبارک‌آباد از دیگر بناهای تاریخی آق‌قلا ست که بخشی از دیوارهای جنوبی و شمالی آن بر جای مانده است (رزم‌آرا، 12). دیوار مخروبۀ قزل‌آلان که گویا اسکندر آن را بنا نهاده، و انوشیروان ساسانی آن را تعمیر کرده است، در 3کیلومتری شمال آق‌قلا قرار دارد. این دیوار به طول تقریبی 170 کمـ ، از دریای خزر تا کوههای گلی‌داغ امتداد می‌یافته است (رابینو، 137). رابینو به نقل از ساکنان محلی، نام این محل را در زمان قابوس، اسپـی‌دژ ذکر می‌کند که بعدها ترکمنها آن را آق‌قلا نامیدند (ص 135- 136). قلعۀ مبارک‌آباد را شاه طهماسب صفوی در مقابل حملات ترکمنها بنا نهاد و شاه عباس اول گروهی از ایل قاجار را در آن سکنا داد (همو، 137؛ معصوم علیشاه، 3 / 690). بعدها محمدحسن خان قاجار آن را مرکز حکومت خود قرار داد و پس از به قدرت رسیدن قاجارها به ترکمنها واگذار گردید (گرگانی، 71-72). قلعۀ این شهر در دوران قاجار، برای مقاومت در برابر شورش احتمالی ترکمنها، بارها بازسازی، و به دستور ناصرالدین شاه، مناره‌هایی برای آن ساخته شد (رابینو، معصوم علیشاه، همانجاها).
مآخذ
جهادسازندگی، فرهنگ اقتصادی دهات و مزارع استان مازندران، تهران، 1363 ش؛ «درگاه ملی آمار»، آمار (مل )؛ رابینو، ی. ل.، سفرنامۀ مازندران و استراباد، ترجمۀ غلامعلی وحید مازندرانی، تهران، 1343 ش؛ رزم‌آرا، علی، جغرافیای نظامی گرگان و دریای خزر، تهران، 1320 ش؛ گرگانی، منصور، اقتصاد گرگان و گنبد و دشت، تهران، 1350 ش؛ معصوم علیشاه، محمد‌معصوم، طرائق الحقائق، به کوشش محمدجعفر محجوب، 1345 ش؛ نیز: