اسپلیت
اِسپلیت \ [e]sp[i,e]lit\ ، در ایتـالیـایـی: اسپـالاتـو، بندر، تفرجگاه، و مهم‌ترین شهر ناحیۀ دالماسی در جمهوری کرواسی. این بندر بر دماغه‌ای پیش‌آمده در دریای آدریاتیک قرار گرفته، و در جنوب خود، بندرگاهی عمیق و محافظت‌شده دارد. کوههایی بلند در شمال و شرق این شهر قرار دارد. اسپلیت مرکز عمدۀ فعالیتهای بازرگانی و حمل و نقل به‌شمار می‌آید. بیشتر شهرت این شهر به‌سبب ویرانه‌های کاخ امپراتور روم، دیوکلِسیَن است. در 1979م، این کاخ به همراه سکونتگاههای سلطنتی، باروها و استحکامات نظامی، و کلیساهای تاریخی اسپلیت در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شد.
موقعیت مرکزی اسپلیت در سواحل دریای آدریاتیک، و نیز راههای ریلی و شوسۀ مناسبی که آن را به بخشهای شمالی کشور متصل می‌کند، در توسعۀ بازرگانی آن نقش داشته‌اند. این شهر دارای یک کارخانۀ بزرگ کشتی‌سازی است و مهم‌ترین محصولات صنعتی آن مواد شیمیایی، مصنوعات پلاستیکی، آلومینیم و سیمان است. روغن زیتون، میوه و به‌ویژه شراب مهم‌ترین صادرات این شهر به‌شمار می‌آیند. اسپلیت دارای فرودگاه بین‌المللی، دانشگاه (1974م) و مؤسسۀ اقیانوس‌شناسی است. آغاز توسعۀ امکانات بندری این شهر به زمان تصرف موقت بندر ریِکا (فیومه) توسط ایتالیا از 1924 تا 1945م برمی‌گردد.
بناهای درون کاخ دیوکلسین هستۀ قدیمی شهر به‌شمار می‌رود. این کاخ بزرگ (ساخت: 295-305م) دیوارهایی به قطر 2 متر دارد که ارتفاعشان در سمت رو به دریا 22 متر، و در سمت شمالی 18 متر است. کاخ در اصل 16 برج و 4 دروازه داشت که 3 برج آن برجا مانده است.
آوارها در حدود سال 614 م شهر سُلین (سالُنا) در نزدیکی این محل را تصرف کردند، و به کاخ آسیب رساندند. ساکنان سلین نخست به جزیره‌های نزدیک گریختند، اما در حدود سال 620 م بازگشتند و به این کاخ پناه آوردند و محل استقرار خود را اِسپالاتوم نامیدند. آنها خانه‌های خود را در عرصۀ 3 هکتاری کاخ بنا کردند، به‌گونه‌ای‌که دیوارها و ستونهای کاخ بخشی از خانه‌هایشان شد.
کاخ دیوکلسین بزرگ‌ترین و سالم‌ترین نمونۀ برجا مانده از معماری کاخهای رومی است و سبک بینابینی نیمه‌یونانی و نیمه‌بیزانسی را نشان می‌دهد. نقشۀ (پلان) محوطۀ آن شبیه اردوگاههای رومی است، یعنی به شکل مستطیلی با چهار خیابان که در وسط، یکدیگر را قطع می‌کنند. این خیابانها با گذرگاههای دارای ردیفی از طاقهای بزرگ احاطه شده‌اند.
آرامگاه دیوکلسین در 653 م به‌وسیلۀ نخستین اسقفِ اسپلیت به کلیسای جامع تبدیل شد. نکات قابل توجه این کلیسا دیوارنگاره‌های زیبا، منبرهای مرمرین، و کنده‌کاریهایی به سبک رُمانِسک است. معبد یوپیتِر (ژوپیتر) نیز از مدتها قبل به تعمیدگاه مبدل شده بود و در سده‌های 14 و 15م یک برج ناقوس زیبا به سبک رمانسک به آن افزوده شد. محوطۀ این کاخ از زمان ساخت، همواره مسکونی بوده است. افزون بر دورۀ رومی، این محوطه دربر گیرندۀ ساختمانها و تزییناتی از دوره‌های سـده‌هـای میـانـه (قـرون وسطى)، رنسانس و باروک است.
ساکنان اسپلیت هنوز هم کاخ را مرکز شهر می‌دانند، نه یک موزه، چرا که کلیسای جامع و تعمیدگاه هنوز مورد استفاده‌اند، حیاط بزرگ دورستونی تبدیل به محل همایش عمومی شده است، مغازه‌ها گذرگاههای طاق‌دار رومی را اشغال کرده‌اند و بازار اصلی شهر درست بیرون دروازۀ شرقی کاخ قرار دارد. جهانگردان در حالی که از کنار خانه‌های مردم کنونی اسپلیت می‌گذرند، می‌توانند بقایای معماری رومیان و همۀ دوره‌های تاریخیِ پس از آنان را در یک جا ببینند.
موزه‌های اسپلیت عبارت‌اند از: نگارخانۀ مِشترُویچ (گشایش: 1952م) که به کارهای مجسمه‌سازی ایوان مشترویچ اختصاص دارد؛ موزۀ باستان‌شناسی (تأسیس: 1820م) که در آن، دست‌ساخته‌ها و ابزارهای کشف‌شده از ویرانه‌های سُلین و محوطه‌های باستانی مجاور آن نگهداری می‌شود؛ موزۀ آثار باستان‌شناختی کرواسی (تأسیس: 1893م در کنین) که محل نمایش آثاری از اوایل سده‌های میانه است؛ موزۀ شهر (1946م)؛ نگارخانۀ هُنری (1931م)؛ و موزۀ قوم‌نگاری (1910م) که در تالار شهر، که به سبک گوتیک ونیزی ساخته شده، قرار گرفته است. تئاتر ملّی کرواسی که از 1891 تا 1893م در این شهر ساخته شد، در 1971م بر اثر آتش‌سوزی ویران گردید، اما تا 1979م بازسازی شد. در غرب و جنوب میدان اصلی شهر، مجموعـه‌ای پرپیچ‌و‌خم از خیابانهـای باریک وجود دارد که در واقع، حاصل گسترش شهر قدیمی در سده‌های میانه است.
اسپلیت از 812 م به‌عنوان شهری بیزانسی گسترش یافت. این شهر در 1105م، پس از حمله‌های کوتاه ونیز و کرواسی به آن، حـاکمیت اسمـی اتحـادیۀ مجـارستـان ـ کـرواسـی را پذیرفت و گاه‌گاهی با شهر رقیب خود، تروگیر، جنگید. اسپلیت از 1420 تا پایان سدۀ 18م زیر سلطۀ ونیز بود و سپس اتریشیها تا 1918م، به‌استثنای دوران کوتاه حاکمیت فرانسه از 1808 تا 1813م، بر آن حاکم بودند. این شهر از 1918م بخشی از یوگسلاوی شد و از سال 1992م تحت حاکمیت کشور مستقل جمهوری کرواسی درآمد.
در طول جنگ جهانی دوم، تسهیلات بندری اسپلیت را نیروهای آلمان و نیز متفقین بمباران و تخریب کردند، اما شهر قدیمی آسیب کمی دید و بعدها بازسازی شد. در 1995م جشن هزار و هفتصدمین سالگرد آغاز ساختمان کاخ دیوکلسین در اسپلیت برگزار شد.
جمع (2001م): 692‘ 173 تن.
مآخذ
EA, 2006; EB, 2008; ME, 2008.
بخش جغرافیا