بخش

بخش، واحدی در تقسیمات کشوری ایران که قسمتی از یک شهرستان، و خود دربرگیرندۀ چند دهستان است. واژۀ بخش در زبان فارسی به معنای حصّه، نصیب، قسمت، بهره، بهره، جزء، پاره و... آمده است (ﻧﻜ : برهان...؛ نیز لغت‌نامه...).
به‌کارگیری واژۀ بخش به معنای متعارف آن نخستین بار پس از تصویب قانون تقسیمات کشوری در 16 آبان 1316 متداول شد (ﻧﻜ : مجموعه قوانین سال...، 62). بر طبق این قانون، کشور ایران از لحاظ تقسیمات کشوری به 5 واحد تقسیم شد که عبارت بودند از: استان، شهرستان، بخش، ده؛ که به ترتیب تحت ادارۀ یک نفر استاندار، فرماندار، بخشدار، دهدار و کدخدا بوده است (ﻧﻜ : همان، 64). تا پیش از این قانون، کشر ایران از نظر تقسیمات کشوری به ایالات که هریک از آنها دارای چند ولایت و هر ولایت دارای تقسیمات کوچک‌تری که بلوک خوانده می‌شد و خود متشکل از چندین ده بود، تقسیم می‌شد. فرمانروای ایالت را والی یا فرمانفرما و فرمانروای ولایت را حاکم یا حکمران و فرمانروای بلوک را نایب الحکومه می‌نامیدند و امور عمومی هر ده را شخصی به نام کدخدا که از جانب نایب‌الحکومه برگزیده می‌شد، به‌عهده داشت (بدیعی، 2/ 221).
در تبصرۀ 2 از مادۀ 2 قانون تقسیمات کشوری مصوب 16 آبان ماه 1316 پیش‌بینی شده بود که وزارت کشور می‌تواند با تصویب هیأت وزیران، تقسیمات داخلی کشور را برحسب نیاز تغییر دهد (ﻧﻜ : مجموعه قوانین سال، همانجا). به همین سبب در طی زمان تغییرات بسیاری در شمار و حدود تقسیمات کشوری به عمل آمد؛از چمله در 1339ش به موجب قانون دیگری، کشور ایران به 14 استان و 6 فرمانروای کل، 139 فرمانداری و 449 بخشداری تقسیم گردید و در سالهای بعد، شمار بخشها به 459 و سپس به 470 افزایش یافت (بدیعی، 2/ 223-224).
در تیرماه 1362 قانون تعاریف و ضوابط تقسیمات کشوری از تصویب مجلس شورای اسلامی گذشت. در مادۀ اول این قانون عناصر تقسیمات کشوری، روستا، دهستان، شهر، بخش شهرستان و استان تعیین شده بود و بخش از لحاظ سلسله مراتبی در این قانون هم، مانند قانون 1316ش در درجۀ سوم قرار گرفت. در مادۀ 6 قانون اخیر، بخش به این صورت تعریف شده است: بخش واحدی است از تقسیمات کشوری که دارای محدودۀ جغرافیایی معین بوده و از به هم پیوستن چند دهستان همجوار مشتمل بر چندین، مزرعه، مکان، روستا و احیاناً شهر که در آن عوامل طبیعی و اوضاع اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و سیاسی، واحد همگنی را به وجود می‌آورد، به نحوی که با در نظر گرفتن تناسب وسعت،... امکانات طبیعی و استعدادهای اجتماعی و توسعۀ امور رفاهی و اقتصادی آن تسهیل گردد» (مجموعه قوانین و مقررات...، 221،220).
به موجب تقصره‌های همین ماده قانون، حداقل جمعیت بخش بدون احتساب جمعیتهای شهری با تراکم زیاد 30 هزار نفر و با تراکم متوسط 20هزار نفر تعیین شده است که در نقاط کم تراکم تا حداقل 12 هزار نفر با تصویب هیأت وزیران، و در موارد استثنائی و با تصویب مجلس می‌تواند کمتر از آن هم باشد (همان، 221). در1375ش در سطح کشور ایران جمعاً680بخش وجود داشته است (سرشماری...،15).

مآخذ

بدیعی، ربیع، جغرافیای مفصل ایران، تهران، 1362ش؛ برهان قاطع، محمدحسین بن خلف تبریزی، به کوشش محمدمعین، تهران، 1342ش؛ سرشماری عمومی نفوس و مسکن (1375ش)، شناسنامۀ بخشهای کشور، مرکز آمار ایران، تهران، 1376ش؛ لغت‌نامۀ دهخدا؛ مجموعه قوانین سال 1316، وزارت کشور تهران، 1316ش؛ مجموعه قوانین و مقررات مربوط به وزارت کشور (از آغاز پیروزی انقلاب اسلامی تا پایان1369ش) وزارت کشور، تهران1370ش.