بم

بَم، شهرستان و شهری در استان كرمان.

شهرستان بم

این شهرستان با مساحتی حدود 480‘19 كمـ 2 در شرق استان كرمان واقع است. شهرستان بم از شمال به شهرستان كرمان، از شرق به شهرستان زاهدان (در استان سیستان و بلوچستان)، از جنوب شرقی به شهرستان ایرانشهر (در استان سیستان و بلوچستان)، از جنوب به شهرستان كهنوج و از غرب به شهرستان جیرفت محدود است (محلاتی، 1 / 23؛ نیز نقشه ...). 
شهرستان بم شامل 5 شهر به نامهای بم، بروات، محمدآباد، فهرج و نرماشیر، و 4 بخش به نامهای مركزی، ریگان، فهرج و نرماشیر، و 13 دهستان است (نک‍ : نشریه ...، 42-43). به‌طوركلی، این شهرستان از نظر پستی و بلندی شامل دو قسمت كوهستانی و كویری است. كوههای بم در واقع ادامۀ رشته كوههای مركزی ایران است كه به جبال بارز شهرت دارند. این كوهها مانند سدی میان شهرستان بم و شهرستان جیرفت واقع شده است و بم را از شهرستان جیرفت جدا می‌كند (جعفری، 192). مهم‌ترین كوههای شهرستان بم اینها هستند: كوه آب چكو (040‘2 متر)، آب گرمو (458‘2 متر) و آفتی (471‘2 متر) ( فرهنگ جغرافیایی كوهها...، 3 / 87، 88). 
ناحیه پست و كویری شهرستان بم شامل بخشی از شنزار و نمكزار لوت و اطراف آن است و پست‌ترین نقطه آن میان شوره‌گز و فهرج واقع، و 400 متر از سطح دریا بلندتر است (جعفری، همانجا). مهم‌ترین رودخانه شهرستان بم رودخانه تهرود است كه از دامنه‌های كوههای بلند هزار سرچشمه می‌گیرد و در مسیر خود وارد شهر بم شده، از این شهر و روستاهای این شهرستان می‌گذرد و سپس وارد كویر لوت می‌شود و به رودخانه و یا مسیل شوره‌گز می‌پیوندد. رودخانه تلنگو نیز یكی دیگر از رودهای شهرستان بم است (افشین، 2 / 295-297). 
آب و هوای شهرستان بم در ارتفاعات غربی و دامنه‌های جبال بارز معتدل، و در دشت مركزی و خاوری گرم است و از نظر میزان بارندگی جزو نواحی خشك ایران به شمار می‌رود (جعفری، همانجا). اقتصاد شهرستان بم برپایۀ كشاورزی و باغداری، دامداری و صنایع دستی استوار است. آب كشاورزی از طریق كاریز و رودخانه تأمین می‌شود. محصولات عمده آن گندم، جو، پنبه، مركبات و به ویژه خرمای آن، معروف به مضافتی است كه جنبۀ صادراتی دارد. صنایع دستی، به خصوص قالی‌بافی در این شهرستان دارای اهمیت است. قالیهای زیبایی با طرحهای محلی كرمانی و نقشهای بته جقه‌ای و شاه عباسی در شهرستان بم بافته می‌شود ( فرهنگ جغرافیایی آبادیها...، 26). در این شهرستان معادن سرب و روی نیز وجود دارد (همانجا). جمعیت شهرستان بم برطبق سرشماری 1375ش، بالغ بر 400‘198 تن بوده است ( سرشماری ...، شانزده). 
شهر بم: این شهر مركز شهرستان بم، و در °29 و ´7 عرض شمالی و °58 و ´22 طول شرقی و در 060‘1 متری از سطح دریا واقع است (پاپلی، 104). شهر بم در 180 كیلومتری جنوب شرقی كرمان و در مسیر راه كرمان به زاهدان و ایرانشهر، و در منطقه‌ای جلگه‌ای و در 500 متری غرب ارگ بم كه شهر قدیم درون آن بوده، واقع شده است (جعفری، همانجا). جمعیت شهر بم برطبق سرشماری عمومی‌ آبان 1375، حدود 080‘70 تن بوده است (سرشماری، سی و نه). 

پیشینه تاریخی

قدمت بم را نمی‌توان به تحقیق معین كرد. براساس بعضی از روایات اسطوره‌ای بم از ساخته‌های پادشاه كیانی، بهمن، پسر اسفندیار است (حكیم، 82؛ محلاتی، 1 / 99-100). برخی منابع، بنای بم را به اوایل دورۀ ساسانی منسوب می‌كنند و در واقع، ارگ بم را با قلعه هفتواد یكی می‌دانند (حمدالله، تاریخ ...، 103، نزهة...، 140؛ شاه حسین، 202؛ وزیری، 17). هفتواد كه طبری (2 / 39) آن را به صورت ابتنبود آورده، كسی است كه ماجرای نبرد او با اردشیر بابكان در بعضی از منابع كهن نقل شده است (نک‍ : كارنامه ...، 76-87؛ فردوسی، 7 / 139-154). 
با توجه به متن كارنامۀ اردشیر بابكان، بی‌شك بم در دوره اشكانیان نیز آباد بوده است. حمدالله مستوفی در نزهةالقلوب اشاره كرده است كه چون كرم هفتواد در آن محل تركید، آنجا را بم خواندند (همانجا). برپایه روایات موجود، هفتواد مسكن كرم را جایی در ارگ بم قرار داد. شاید ازاین‌روست كه یكی از دروازه‌های ارگ از مدتها پیش، نزد مردم محلی به «دروازه كُت كرم» معروف بوده است. در گویش كرمانی، سوراخ و محل زندگی جانوران را «كُت» می‌گویند (وزیری، همانجا، نیز حاشیه؛ ستوده، منوچهر، 131). با توجه به موقعیت طبیعی شهر بم كه از قدیم در مسیری قرار داشته است كه مسافران راه فارس با گذر از آن به سمت شرق یا شمال شرقی ایران می‌رفتند، بم دست‌كم از دوره ساسانیان اهمیت نظامی ‌و بازرگانی داشته است (نک‍ : برونر، 773) و این ویژگی سبب شده است كه بم تا قرنها پایدار بماند. 
نخستین فتح بم توسط اعراب مقارن با فتح كرمان، پس از 17ق / 638م، به روزگار عمر بن خطاب و به دست ربیع بن زیاد صورت گرفت. ربیع پس از فتح سیرجان بم را نیز به صلح گشود، اما پیداست كه استیلای اعراب بر نواحی كرمان قطعی نبوده است، زیرا در 29ق / 650م یزدگرد سوم به كرمان رفت و در آن زمان هنوز بیشتر مردم كرمان فرمان بردار او بوده‌اند (نک‍ : بلاذری، 551؛ قدامه، 391؛ نفیسی، 113)؛ چنان‌کـه اعراب مجبور به فتح مجدد بم در روزگار خلافت عثمان (23-35ق) توسط مُجاشع بن مسعود شدند (نک‍ : بلاذری، قدامه، همانجاها). 
بنا بر گزارش جغرافیانویسان مسلمان، بم در نخستین سده‌های اسلامی ‌شهری آباد، و بر سر راههای ارتباطی كرمان به فارس و سیستان واقع بوده است (نک‍ : همو، 91؛ ابن خردادبه، 49). یعقوبی در سده 3ق از دژ استوار بم یاد كرده است (ص 286). در 259ق / 873م یعقوب لیث پس از دست یافتن به نیشابور، محمد بن طاهر آخرین امیر طاهری را به همراه خانواده‌اش در دژ بم محبوس ساخت. ارگ بم به دلیل دور بودن از مركز دستگاه خلافت یكی از مراكز خوارج به شمار می‌رفت؛ چنان‌کـه در منابع سدۀ 4ق / 10م به مسجدی متعلق به خوارج در بم اشاره شده است (حدود ...، 128؛ اصطخری، 166-167؛ ابن‌حوقل، 2 / 312). شاید تهاجم یعقوب لیث در 254ق، بلافاصله پس از آنکـه بر سیستان مستولی شد نیز به دلیل سركوبی خوارج كرمان، به ویژه خوارج بم كه در این شهر قدرت داشته‌اند، بوده است. یعقوب در جنگی خوارج بم را سركوب كرد و بسیاری از آنان را كشت و بقیه خوارج را به همراه اسماعیل بن موسی،رهبر خوارج بم به اسارت گرفت ( تاریخ ...، 213؛ بازورث، «طاهریان ...»، .(112
بنابر گزارش جغرافیانویسان سدۀ 4ق، بم از شهرهای مهم و بزرگ كرمان به شمار می‌رفته است (حدود، همانجا؛ اصطخری، 159). این شهر از دو بخش تشكیل می‌شده كه بخش عمده آن در درون قلعه واقع بوده، و به محله‌های چندی تقسیم می‌شده است و دارای چندین گرمابه و 3 مسجد جامع بوده كه یكی از آنها در درون قلعه و دو دیگر در بیرون از آن واقع بوده است. یكی از این دو مسجدِ بیرونی از آن خوارج بوده كه در آن صدقات و بیت‌المال جمع‌آوری می‌شده است. بیشتر اهالی بم پیرو مذهب اهل سنت بوده‌اند و خوارج اقلیتی كوچك، اما توانگر را در بم تشكیل می‌دادند. خانه‌ها و دیگر ابنیه بم از خشت بنا شده بود و قلعۀ آن 4 دروازه به نامهای نرماشیر، كوسكان، اسپیكان و كورجین داشته است. آب این شهر از رودخانه و كاریز تأمین می‌شده، و برای آشامیدن چندان مناسب نبوده است، در كنار شهر رودخانه‌ای روان بوده كه در مسیر خود از میان شهر می‌گذشته، و سپس نخلستانهای انبوه پیرامون شهر را آبیاری می‌كرده است. بم به سبب واقع بودن بر سر راههای تجاری از اقتصاد پررونقی برخوردار بوده است. وجود بازارهای متعدد كه برخی از آنها در بخش درونی و برخی دیگر در بخش بیرونی شهر واقع بوده‌اند، گواه آن است. از دیگر نشانه‌های رونق اقتصادی بم، بازارهایی است كه به نام اصناف مختلف خوانده می‌شد و نشان از تخصصی بودن صنوف در این شهر دارد. مردم بم در سدۀ 4ق بیشتر به پارچه‌بافی اشتغال داشتند و پارچه‌های ابریشمی ‌این شهر از شهرت خاصی برخوردار بوده، و به دیگر نقاط صادر می‌شده است. گونه‌ای ردای ابریشمی‌ در بم بافته می‌شده كه حدود 30 دینار بها داشته است (نک‍ : همو، 167- 168؛ مقدسی، 465؛ ابن حوقل، نیز حدود، همانجاها). 
در 324ق / 936م معزالدوله امیر بویهی بم را تصرف كرد (ابن‌اثیر، 8 / 324). با بالا گرفتن كار سلجوقیان و تثبیت حكومتشان در بخشهای بزرگی از ایران، طغرل بیك سلجوقی در 444ق / 1052م قاورد، پسرعمش را با سپاهی از خراسان مأمور تسخیر كرمان كرد. چون این سپاه به كرمان رسید، بهرام بن زكی لشكرستان، حاكم كرمان كه از جانب ابوكالیجار امیر بویهی بر كرمان حكومت داشت، آنجا را تسلیم قاورد كرد. ابوكالیجار كه در این هنگام در خوزستان به سر می‌برد، آهنگ كرمان نمود، اما در میان راه درگذشت و همه شهرهای كرمان از جمله بم، تسلیم قاورد شدند (محمد بن ابراهیم، 1-2؛ خواندمیر، 2 / 436؛ همت، 60؛ افضل‌الدین، 125-126؛ قس: ابن اثیر، 9 / 547- 548). 
بم در روزگار سلجوقیان نیز اهمیت خود را از دست نداد و مورد توجه بود. در این دوره كرمان به دو ناحیه شرقی و غربی تقسیم شده بود. ناحیه شرقی شامل بم، نرماشیر و جیرفت می‌شد و ناحیۀ غربی، سیرجان و دیگر نواحی كرمان را در برمی‌گرفت (نک‍ : افضل‌الدین، 123). در زمان ملك محمد بن ارسلان شاه، از سلاجقه كرمان (حک‍ 537-551ق / 1142-1156م) بناهایی همچون مسجد، مدرسه و كاروان‌سراهایی در بم ساخته شد (محمد بن ابراهیم، 42). 
در اواسط سدۀ 6ق بم مركزیت یافت و برای نخستین‌بار دارالملك خوانده شد. در 565ق / 1170م بهرام شاه و ارسلان شاه، از سلجوقیان كرمان پس از مرگ پدرشان، طغرل شاه متصرفات وی را میان خود تقسیم كردند. ارسلان شاه بر بخش بزرگ‌تر ولایت كرمان به دارالملكی بردسیر، و بهرام شاه بر بخش دیگر كرمان به دارالملكی بم حكومت داشتند (نک‍ : همو، 69-70؛ بازورث، «تاریخ ...»، 173). بم تا پایان امارت بهرام شاه دارالملك وی بود. بهرام شاه و ارسلان شاه هر دو در 572ق درگذشتند و توران شاه برادر سوم آنها بر تخت شاهی نشست و ولایت كرمان به مركزیت بردسیر یكپارچه شد. در زمان سلطنت توران شاه و جانشین وی محمدشاه، ولایت كرمان دستخوش تاخت و تاز غزان به سركردگی ملك دینار شد. از این تاخت و تازها بردسیر آسیبهای فراوان دید. محمدشاه (حک‍ 579-583ق / 1183-1187م) به ناچار دارالملك را از بردسیر به بم انتقال داد (همان، 174).
بنابه گزارش یاقوت، بم در اوایل سدۀ 7ق مقارن با هجوم مغولان شهری آباد، و از نظر اقتصادی پررونق بوده است؛ وی از صنایع نساجی بم، بازارها و سرسبزی باغهای میوه و كاریزهای آن یاد كرده است (1 / 737)؛ اما بم در دوران حاكمیت ایلخانیان بر ایران بر اثر كشاكش و درگیریهای میان فرماندهان نظامی ‌مغول، رونق و آبادانی خود را از دست داد و رو به ویرانی نهاد (وصاف، 181، 291). رشیدالدین فضل‌الله در نامه‌ای به پسرش محمود، حاكم كرمان از وضع اسف‌بار دهقانان كورۀ بم كه نتیجۀ بیدادگری و شدت عمل نظامیان مغول بوده است، صحبت می‌كند و دستور می‌دهد به مدت 3 سال مردم كورۀ بم از پرداخت مالیات معاف باشند و محمود را تشویق به بازسازی ویرانیهای بم می‌كند (نک‍ : رشیدالدین، 10-12؛ پتروشفسكی، 57). 
پس از زوال دولت ایلخانیان، بم در قلمرو دولت آل مظفر قرار گرفت. امیر مبارزالدین (حک‍ 718-759ق / 1318- 1358م) از امرای آل مظفر، چون در 742ق از انتظام امور كرمان فارغ شد، آهنگ قلعه بم كرد كه در این زمان، از جانب ابوسعید بهادرخان آخرین ایلخان مغول در ایران در اختیار اخی شجاع‌الدین خراسانی بود. امیر مبارزالدین پس از چند سال محاصرۀ بم و خراب كردن دیوار قلعه، موفق به گشودن آن شد (نک‍ : عبدالرزاق، 194-200؛ كتبی، 17-20). احتمالاً بم بر اثر این درگیریها آسیبهای فراوانی دید، زیرا شاه شجاع‌الدین به فرزند خود، سلطان احمد اهمیت بم را یادآوری، و آبادی و بازسازی آن را به وی توصیه كرد (نک‍ : ستوده، حسینقلی، 1 / 198). امیر مبارزالدین در رمضان 759 بر اثر توطئۀ پسرانش از فرمانروایی خلع و زندانی شد و سرانجام در 765ق / 1364م در قلعه بم كه در آنجا محبوس شده بود، درگذشت (نک‍ : ه‍ د، آل مظفر؛ عبدالرزاق، 302-304؛ میرخواند، 4 / 506-510؛ كتبی، 62). 
بر اثر نزاعهای شاهزادگان گوركانی پس از مرگ شاهرخ میرزا در 850ق / 1446م، سراسر متصرفات گوركانیان، دستخوش نابسامانی و آشوب گشت. بم نیز از این نابسامانیها مصون نماند و بار دیگر ویران شد، به حدی كه چندین سال در بم كشت و زرع مقدور نبود و قحطی بزرگی روی داد و بسیاری از مردم بم بر اثر گرسنگی جان باختند («مقامات ...»، 93، 124-131؛ وزیری، 256، نیز حاشیه). 
در فاصلۀ میان سقوط تیموریان و روی كار آمدن صفویان شهرهای كرمان، ازجمله بم دچار تاخت و تاز طوایف بلوچ بود (همت، 61). در این دوره، بم تنها به سبب دارا بودن قلعه و دیوارهای استوار و موقعیت سوق‌الجیشی از نظر نظامی‌ اهمیت داشت. واقع بودن این شهر بر سر راه شهرهای سیستان و بلوچستان و نواحی جنوبی افغانستان باعث شده بود هرگونه لشكركشی و دست‌اندازی به این مناطق، مستلزم استقرار لشكریان و یا سپاهیان در بم باشد. در دورۀ صفویه بم تنها كاركرد نظامی داشت. با وجود اصلاحاتی كه در زمان برخی از شاهان صفوی صورت گرفت، اما بم هیچ گاه موقعیت اقتصادی گذشتۀ خود را باز نیافت و ارگ بم تنها پایگاهی برای دولت به شمار می‌رفت كه به وسیلۀ آن از نواحی شرقی و جنوب شرقی ایران دفاع كند (باستانی، «ارگ ...»، 43؛ محلاتی، 1 / 120-121). با این حال، بسیاری از بناهای موجود ارگ بم در سده‌های 10-11ق و در اوج حكومت صفویان ساخته شده است (خبرگزاری ...، شم‍ 5538). 
با افول قدرت صفویه، محمود افغان در 1132ق / 1720م از قندهار به قصد تصرف اصفهان لشكر كشید. محمود بر سر راه خود، پیش از رسیدن به بم در نرماشیر توقف، و با كوتوال ارگ بم چندین بار مكاتبه كرد و با وعده و وعید از او خواست تا قلعه را تسلیم وی كند، اما كوتوال قلعه از این كار سرباز زد و محمود پس از آن در آبادیهای پیرامون بم دست به قتل و غارت گشود (نک‍ : مرعشی، 52-55؛ وزیری، 292-296؛ استرابادی، 12). در حدود سال 1138ق افغانها توسط نادر از ایالت كرمان بیرون رانده شدند و در اوایل حكومت نادرشاه افشار، بم محل تاخت و تاز امرای محلی شد (وزیری، 299-303؛ محلاتی، 1 / 123). 
در دوران كریم خان زند بر اثر ناسازگاری دو حاكم انتصابی ایالت كرمان كه از جانب خان زند منصوب شدند، این ایالت به دو بخش شرقی و غربی تقسیم شد كه بم در بخش شرقی آن واقع بود (نک‍ : وزیری، 329-330؛ پری، 206). میرزا حسین خان راینی حاكم بخش شرقی كرمان تسلطی بر بیشتر شهرهای حوزه حكومتی خود نداشت و در این زمان قلعه بم تحت استیلای محمد حسین خان سیستانی بود (وزیری، 330). مردم ارگ بم كه از تسلط جماعت سیستانی بر بم ناراضی بودند، پس از مرگ كریم خان زند از بیگلربیگی كرمان برای بیرون راندن سیستانیها از ارگ بم تقاضای كمك كردند. محمدحسین خان برای مقابله با بیگلربیگی كرمان از لطفعلی خان زند كمك خواست؛ لطفعلی خان به كرمان آمد، اما بیگلربیگی كرمان او را به شهر راه نداد و لطفعلی خان به ناچار به قائن رفت (باستانی، مقدمه ... «مح ـ مط»). 
لطفعلی خان در 1208ق به دعوت مرتضی قلی خان، حاكم كرمان و جمعی از علمای شهر به كرمان آمد. از سوی دیگر آقامحمدخان با شنیدن این خبر آهنگ كرمان كرد و شهر را به محاصرۀ خود درآورد. لطفعلی خان كه یارای مقاومت در خود نمی‌دید از كرمان به بم گریخت؛ آقامحمدخان نیز سپاهیانی را به دنبال او به بم گسیل داشت. سپاهیان قاجار با مدافعان سیستانی بم درگیر شدند و در این درگیری جهانگیرخان پسر محمدحسین خان سیستانی ناپدید شد. برادران جهانگیرخان به گمان اینکـه برادرشان به اسارت درآمده، لطفعلی خان را تسلیم نیروهای آقامحمدخان كردند و بم به تصرف خان قاجار درآمد (اعتضادالسلطنه، 44-45؛ شیرازی، 388-390؛ سپهر، 1 / 69-72). 
بنا به دستور آقامحمدخان در محلی كه لطفعلی خان دستگیر شده بود، كله مناری از سر 900 تن از كشتگان كرمان در بم ساخته شد. این كله منار در 1225ق / 1810م هنوز برپا بوده است (پاتینجر، 202). به هنگام چیرگی سپاهیان آقامحمدخان بر بم، این شهر آسیب فراوانی ندید، زیرا او می‌دانست كه در ایالت كرمان، تنها از ارگ بم می‌تواند به‌عنوان پادگان نظامی ‌در مقابل حملات قبایل بلوچ، سیستانی و افغانی استفاده كند؛ از این رو، سعی در تجدید بنای آن كرد و بعد از او نیز دیگر شاهان قاجار به بم توجه داشتند و آنجا را مركز مهمات و اسلحه و ذخیره برای حوادث احتمالی از ناحیه بلوچستان قرار دادند (محلاتی، 1 / 125-126)؛ چنانکـه پاتینجر در سفرنامۀ خود ارگ بم را قلعه‌ای بسیار استوار وصف كرده كه از نظر استحكامات در سراسر ایران بی‌نظیر بوده است (ص .(201 
در 1255ق / 1839م آقامحمدخان محلاتی، پیشوای فرقۀ اسماعیلیه به‌سبب اختلاف با حاجی میرزا آقاسی، بر حكومت شورید و در ارگ بم متحصن شد، اما سرانجام، پس از یك سال محاصره ارگ به وسیله نیروهای دولتی، تسلیم شد (هدایت، 10 / 249؛ فرمانفرما، 7؛ خورموجی، 28؛ طاهری، 129-130). 
در 1256ق بنای شهر تازه بم در جنوب غربی شهر كهنه آغاز شد و به تدریج مركز اداری و مسكونی بم به شهر جدید انتقال یافت (گاوبه، 303، 307، 308؛ اعتمادالسلطنه، 1 / 471)؛ چنان‌كه در زمان دیدار پرسی سایكس در 1292ق / 1875م، ارگ بم فقط به عنوان پادگان نظامی مورد استفاده قرار می‌گرفت (ص .(218 
ارگ بم بارها تعمیر شده است. عباس قلی خان جوانشیر قراباغی، طهماسب میرزا مؤیدالدوله و فیروز میرزا فرمانفرما در زمان قاجاریه و همچنین بعدها در 1337ش اداره كل باستان‌شناسی و انجمن آثار ملی بخشهایی از این بنا را بازسازی كردند (نک‍ : هدایت، 10 / 273، 531؛ فرمانفرما، 8؛ مشكوتی، 110-111). 
در 5 دی 1382 بر اثر زمین‌لرزه‌ای به شدت °7 / 6 ریشتر 90٪ بناهای تاریخی ارگ بم، شهر بم و روستاهای پیرامون آن ویران شد و بیش از 20 هزار تن از اهالی شهر كشته شدند (خبرگزاری ...، شم‍ 5554، 5580).

مآخذ

ابن اثیر، الكامل؛ ابن حوقل، محمد، صورة الارض، به كوشش كرامرس، لیدن، 1939م؛ ابن خردادبه، المسالك و الممالك، به كوشش دخویه، لیدن، 1306ق / 1889م؛ استرابادی، محمدمهدی، جهانگشای نادری، به كوشش عبدالله انوار، تهران، 1341ش؛ اصطخری، ابراهیم، مسالك الممالك، به كوشش دخویه، لیدن، 1870م؛ اعتضادالسلطنه، علیقلی، اكسیر التواریخ، به كوشش جمشید كیانفر، تهران، 1370ش؛ اعتمادالسلطنه، محمدحسن، مرآة البلدان، به كوشش عبدالحسین نوایی و ‌هاشم محدث، تهران، 1367ش؛ افشین، یدالله، رودخانه‌های ایران، تهران، 1373ش؛ افضل‌الدین كرمانی، احمد، عقد العلی، به كوشش علی محمد عامری نائینی، تهران، 1356ش؛ باستانی پاریزی، محمدابراهیم، «ارگ بم»، راهنمای آثار تاریخی كرمان، تهران، 1335ش؛ همو، مقدمه بر تاریخ كرمان (نک‍ : هم‍ ، وزیری كرمانی)؛ بلاذری، احمد، فتوح البلدان، به كوشش عبدالله انیس طباع و عمر انیس طباع، بیروت، 1407ق / 1987م؛ پاپلی یزدی، محمدحسین، فرهنگ آبادیها و مكانهای مذهبی كشور، مشهد، 1367ش؛ پتروشفسكی، ا.پ. و دیگران، تاریخ اجتماعی ـ اقتصادی ایران در دوره مغول، ترجمه یعقوب آژند، تهران، 1366ش؛ تاریخ سیستان، به كوشش محمدتقی بهار، تهران، 1314ش؛ جعفری، عباس، دائرةالمعارف جغرافیایی ایران، تهران، 1379ش؛ حدودالعالم، به كوشش منوچهر ستوده، تهران، 1340ش؛ حكیم، محمدتقی، گنج دانش، (جغرافیای تاریخی شهرهای ایران)، به كوشش محمدعلی صوتی و جمشید كیانفر، تهران، 1366ش؛ حمدالله مستوفی، تاریخ گزیده، به كوشش عبدالحسین نوایی، تهران، 1362ش؛ همو، نزهة القلوب، به كوشش لسترنج، لیدن، 1331ق / 1913م؛ خبرگزاری میراث فرهنگی (نک‍ : مل‍ ، CHN)؛ خواندمیر، غیاث‌الدین، حبیب السیر، تهران، 1333ش؛ خورموجی، محمدجعفر، تاریخ قاجار (حقایق الاخبار ناصری)، به كوشش حسین خدیوجم، تهران، 1344ش؛ رشیدالدین فضل‌الله، مكاتبات رشیدی، به كوشش محمدشفیع، لاهور، 1364ق / 1945م؛ سپهر، محمدتقی، ناسخ التواریخ، به كوشش جمشید كیانفر، تهران، 1377ش؛ ستوده، حسینقلی، تاریخ آل مظفر، تهران، 1346ش؛ ستوده، منوچهر، فرهنگ كرمانی، تهران، 1335ش؛ سرشماری عمومی نفوس و مسكن (1375ش)، استان كرمان، شهرستان بم، مركز آمار ایران، تهران، 1376ش؛ شاه حسین بن غیاث‌الدین، احیاء الملوك، به كوشش منوچهر ستوده، تهران، 1344ش؛ شیرازی، محمدرضا، ذیل بر تاریخ گیتی‌گشای موسوی اصفهانی، به كوشش سعید نفیسی، تهران، 1363ش؛ طاهری، عبدالغفور، «تذكره جلالی»، به كوشش ایرج افشار، فرهنگ ایران زمین، تهران، 1344ش، ج 13؛ طبری، تاریخ؛ عبدالرزاق سمرقندی، مطلع سعدین و مجمع بحرین، به كوشش عبدالحسین نوایی، تهران، 1353ش؛ فردوسی، شاهنامه، به كوشش م .ن. عثمانف و ع. نوشین، مسكو، 1968م؛ فرمانفرما، فیروزمیرزا، سفرنامه كرمان و بلوچستان، به كوشش منصوره اتحادیه (نظام مافی)، تهران، 1360ش؛ فرهنگ جغرافیایی آبادیهای كشور، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، تهران، 1362ش، ج 106؛ فرهنگ جغرافیایی كوههای كشور، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، تهران، 1379ش؛ قدامه بن جعفر، الخراج، به كوشش محمدحسین زبیدی، بغداد، 1981م؛ كارنامه اردشیر بابكان، ترجمه بهرام فره‌وشی، تهران، 1354ش؛ كتبی، محمود، تاریخ آل مظفر، به كوشش عبدالحسین نوایی، تهران، 1335ش؛ گاوبه، ه .، «ارگ بم»، ترجمه كرامت‌الله افسر، نظری اجمالی به شهرنشینی و شهرسازی در ایران، به كوشش محمدیوسف كیانی، تهران، 1365ش؛ محلاتی، محمدمهدی، جغرافیای شهر بم، تهران، 1367ش؛ محمدبن ابراهیم، سلجوقیان و غز در كرمان، به كوشش محمدابراهیم باستانی پاریزی، تهران، 1343ش؛ مرعشی صفوی، محمدخلیل، مجمع التواریخ، به كوشش عباس اقبال آشتیانی، تهران، 1328ش؛ مشكوتی، نصرت‌الله، فهرست بناهای تاریخی و اماكن باستانی ایران، تهران، 1345ش؛ «مقامات طاهرالدین محمد و شمس‌الدین ابراهیم»، فرهنگ ایران زمین، تهران، 1333ش، ج 2؛ مقدسی، محمد، احسن التقاسیم، به كوشش دخویه، لیدن، 1906م؛ میرخواند، محمد، روضة الصفا، تهران، 1339ش؛ نشریه عناصر تقسیماتی به همراه مراكز، معاونت سیاسی وزارت كشور، تهران، 1381ش؛ نفیسی، سعید، تاریخ اجتماعی ایران، از انقراض ساسانیان تا انقراض امویان، تهران، 1342ش؛ نقشه تقسیمات كشوری ایران، گیتاشناسی، تهران، 1381ش، شم‍ 294؛ وزیری كرمانی، احمدعلی، تاریخ كرمان، به كوشش محمدابراهیم باستانی پاریزی، تهران، 1364ش؛ وصاف، تاریخ، تحریر عبدالمحمد آیتی، تهران، 1372ش؛ هدایت، رضاقلی، روضه الصفا، تهران، 1339ش؛ همت كرمانی، محمود، تاریخ مفصل كرمان، تهران، 1350ش؛ یاقوت، بلدان؛ یعقوبی، احمد، «البلدان»، همراه الاعلاق النفیسه ابن‌رسته، به كوشش دخویه، لیدن، 1891م؛ نیز:

Bosworth, C.E., «The Political and Dynastic History of the Iranian World (A.D. 1000-1217)», The Cambridge History of Iran, vol. V, ed. J.A. Boyle, Cambridge, 1968; «The Tahirids and Saffarids», ibid, vol. IV, ed. R.N.Frye, Cambridge, 1975; Brunner, Ch., «Geographical and Administrative Divisions...», The Cambridge History of Iran, vol. III(2), ed. E. Yarshater, Cambridge, 1983; CHN, www.chn.ir / newsprint.asp?id=5538; ibid, 5554; ibid, 5580; Perry, J. R., Karim Khan Zand, London, 1979; Pottinger, H., Travels in Beloochistan and Sinde, London, 1816; Sykes, P. M., Ten Thousand Miles in Persia, New York, 1902.