ترقی

تَرَقّی، عنوان دو نشریۀ فارسی زبان که در دو مقطع جدا از هم، در دوره‌های قاجار و پهلوی در تهران منتشر می‌شد:

1. ترقی

به مدیریت و نویسندگی میرزا محمدعلی‌خان تهرانی، معروف به «اسلامبولی»، که در 17 صفر 1325/ اول آوریل 1907، در تهران آغاز به انتشار کرد (براون، 2/ 289؛ صدر هاشمی، 2/ 124). این نشریه در 4 صفحه و در هر هفته دو شماره از آن منتشر می‌شد (همانجا). نام سردبیر در پایان برخی از شماره‌های ترقی آمده است (نک‍ : شم‍ 10، 15). چاپ این نشریه، سنگی (نک‍ : صدرهاشمی، همانجا؛ قس: براون، همانجا: سربی) و در مطبعۀ شاهنشاهی به مدیریت عبدالله قاجار صورت می‌گرفت (صدر هاشمی، همانجا).
قیمتهای مختلف بر مبنای واحد پولی کشورهای منطقه که بر صفحۀ اول این نشریه ذکر شده است (نک‍ : براون، 2/ 290؛ صدر هاشمی، همانجا)، می‌رساند که دایرۀ انتشار آن علاوه بر نقاط مختلف ایران، مناطقی مانند قفقاز، روسیه، مصر، عثمانی و هند را نیز در برمی‌گرفته است.
ترقی نشریه‌ای بود ملی‌گرا، ضداستبداد و منتقد حکومت محمدعلی‌ شاه که مشتمل است بر: سرمقاله، بیانگر سیاست کلی نشریه، مانند «حالت کنونی ایرانیان»، «بدبخت ایرانیان فلک‌زده»، «بشارت» و «قابل توجه وزارت داخله» (نک‍ : شم‍ 7، 10، 11، 15)؛ اخبار شهرها، شامل اخبار مربوط به تهران و همدان (شم‍ 12، 17)؛ انعکاس مذاکرات مجلس (شم‍ 9، 11)؛ مطالب علمی، با عنوان «حقایق علمی» و «اطلاعات مفیده» (شم‍ 6- 8)؛ اعلانهای تجارتی و فرهنگی، مانند اعلان فروش چای و عطر، و یا آمادگی یک معلم برای تدریس خصوصی برای اطفال (شم‍ 9، 14)؛ درج مقالاتی از نشریات دیگر، مانند مقالاتی از روزنامه‌های فریاد و اقدام (شم‍ 12، 15)؛ مقالات سیاسی و اجتماعی، که بیشترین حجم ترقی به آن اختصاص داشت. مقالاتی مانند «جهت عقب ماندن ما چیست» و «یافتن قانون» (شم‍ 5)، مقالاتی در باب روزنامه‌نگاری («جریده‌نگاری ایرانیان» و «آیا روزنامه خواندن چه فایده‌ای دارد»)؛ و مسائل مربوط به زنان («انجمن ‌نسوان» و «محسنات یکی‌ از زنان آمریک»)، (شم‍ 12،‌19).
بیشترین موضوعاتی که در مقالات این نشریه، بدانها پرداخته می‌شد، مربوط به نقد دستگاه سلطنت، روحانیت، عدلیه، نظمیه و مجلس بود (شم‍ 5، 6، 9، 17). ناگفته نماند که نقد انحراف از اصول مشروطیت در این نشریه جایگاه خاصی داشت که نمونۀ آن را در مقاله‌ای به نام «توجه و ملاحظه» می‌توان مشاهده کرد (شم‍ 14).
علاوه بر سردبیر که ظاهراً نوشتن سرمقاله‌ها را بر عهده داشت، کسانی مانند علی بن یوسف زنجانی، جواد بن یوسف زنجانی، عبدالحسین طبیب یزدی و شخصی به نام غلامحسین، از نویسندگان ترقی بوده‌اند (نک‍ : شم‍ 4، 6، 7، 16). در پایان برخی از مقالات این نشریه، امضای «ات‌ب» و یا «یکی از فقراء» دیده می‌شود (شم‍ 9، 16).
به درستی روشن نیست که چند شماره از ترقی منتشر شده است، ولی دست کم از شمارۀ بیست و دوم آن خبر داریم که در اختیار براون (2/ 289) بوده ‌است. این ‌نشریه ‌با کودتای‌ محمد‌علی ‌شاه در 23 جمادی‌الاول 1326ق/ 23 ژوئن 1908م، توقیف، و سردبیر آن میرزا محمدعلی‌خان دستگیر شد و در باغشاه به اسارت درآمد (همانجا؛ صدر هاشمی، 2/ 125؛ کهن، 2/ 227).

2. ترقی

به مدیریت لطف‌الله دانشمند (ترقی)، که در 3 دورۀ مجزا، با 3 دیدگاه متفاوت، در تهران منتشر می‌شد:

دورۀ اول

که در 23 تیر 1302ش/ 14 ژوئیه 1923م، آغاز به انتشار کرد (ساتن، 275). ترقی در این دوره، به شکل روزنامه بود و با چاپ سربی هر هفته 3 شماره از آن منتشر می‌شد (صدر هاشمی، همانجا). محتویات شمارۀ اول، نشان از آن دارد که این نشریه در دورۀ اول خود (یعنی در فاصلۀ زمانی انقراض سلسلۀ قاجار و آغاز حکومت پهلوی)، دارای مشی ‌سیاسی و انتقادی بوده است (نک‍ : همو، 2/ 125-126). از زمان پایان انتشار دورۀ اول، اطلاع دقیقی در دست نیست (همانجا).

دوره دوم

که در فروردین 1308/ آوریل 1929، منتشر شد (همو، 2/ 126) و ساتن (همانجا) به اسفند 1307 اشاره می‌کند. فاصلۀ انتشار آن در این دوره، مانند دورۀ اول، 3 شماره در هفته بود (صدر هاشمی، همانجا). در این زمان که رضاشاه نهادهای قدرت خود را تثبیت شده می‌دید، هیچ‌گونه انتقادی را برنمی‌تابید. از این‌رو، تغییرات کلی در محتویات ترقی روی داد و سردبیر در کنار درج «اخبار داخله و خارجه» و «پاورقیهای مفید»، به درج متون ادب فارسی (شاهنامۀ فردوسی)، تحقیقات تاریخی (مهاجرتهای تازیکان به ایران) و داستان (جن در حمام سنگلج) در نشریۀ خود، روی آورد (نک‍ : همو، 2/ 126-127). با این همه، انتشار ترقی در همین دوره متوقف شد (نک‍ : همو، 2/ 127). منابع دربارۀ علت این امر و زمان آن سکوت کرده‌اند.

دوره سوم

که در 15 خرداد 1323ش/ 5 ژوئن 1944م، آغاز شد (ساتن، همانجا). شکل نشریه در این دوره، از روزنامه به مجله تغییر یافت (صدر هاشمی، همانجا) و به لحاظ موضوعی هم، کم‌کم به شکل مجله‌ای عمومی درآمد که در آن، موضوعات متنوعی مانند اخبار سیاسی و اجتماعی ایران و جهان، داستان، فیلم و تئاتر، شعر، ترجمه از نشریات خارجی و تبلیغات متنوع، جای گرفت. از پایان انتشار این دوره از مجله نیز ذکری به میان نیامده است، ولی آخرین شمارۀ موجود، در کتابخانۀ مجلس شورا نگهداری می‌شود که شمارۀ 254،‍1 و تاریخ دوشنبه اول اسفند 1345 را بر خود دارد (تحقیقات مؤلف).

مآخذ

براون، ادوارد، تاریخ مطبوعات و ادبیات ایران در دورۀ مشروطیت، ترجمۀ محمد عباسی، تهران، 1337ش؛ ترقی، شماره‌ها و دوره‌های مختلف؛ ساتن، الول، «نشریات منتشرۀ ایران در بین سالهای 1320-1326»، ادبیات نوین ایران از انقلاب مشـروطیت تا انقلاب اسلامـی، ترجمۀ یعقوب آژند، تهران، 1363ش؛ صدر هاشمی، محمد، تاریخ جراید و مجلات ایران، اصفهان، 1363ش؛ کهن، گوئل، تاریخ سانسور در مطبوعات ایران، تهران، 1362ش؛ تحقیقات مؤلف.