حیرت

حِیْرَت، میرزا اسماعیل، فرزند محمدعلی، ادیب، شاعر و مترجم متخلص به «حیرت». وی در 1254 ق/ 1838 م در تهران به دنیا آمد. از کودکی به آموختن دانشهای رسمی پرداخت و در جوانی با شاعرانی چون قاآنی (1223-1270 یا 1272 ق/ 1808-1854 یا 1856 م) و یغمای جندقی (1196-1276 ق/ 1782- 1859 م) مصاحبت داشت (معلم، 5/ 1472؛ مهرین، 146)؛ در 17سالگی از طریق تبریز به ترکیه رفت و در آنجا زبان فرانسه را از کشیشان فرانسوی آموخت و پس از آن، 3 سال در استانبول اقامت گزید و به زبانهای ترکی و فرانسوی تسلط یافت. وی از استانبول به مصر رفت و یک سال در آنجا ماند و از آنجا به مکه سفر کرد و سپس راهی عدن گردید. قصد او آن بود که بقیۀ عمر را در صنعا و در مصاحبت صاحبدلان و عارفان به ریاضت و عبادت بگذراند، اما سربازان انگلیسی او را جاسوس روس پنداشتند و در نتیجه، دستگیر و روانۀ بلکام نمودند. 
حیرت پس از اثبات برائت خود، آزاد شد و چند سالی را در اطراف دکن و گجرات و سند به سیاحت گذراند (قزوینی، 8/ 175؛ مدرسی، 174؛ مشار، 1/ 585). وی در این سفرها به لغات و اصطلاحات و محاورات زبان انگلیسی چنان اشراف یافت که مدتی به عنوان مترجم این زبان در دفترخانۀ دیوان بمبئی به خدمت پرداخت و هم به تقاضای حاکم بمبئی دو جلد تاریخ ایران تألیف سرجان ملکم را به فارسی فصیح ترجمه کرد. حیرت بالغ بر 26 سال در کالج بمبئی به تدریس ادب فارسی اشتغال داشت. وی با حافظۀ حیرت‌انگیز خود هزاران بیت از اشعار عربی و فارسی در خاطر داشت. تاریخ جمیع اقوام و ملل را از قدیم‌ترین زمان می‌دانست و از این رو، به هر شهری وارد می‌شد، مقدمش را گرامی می‌داشتند. دیوان اشعارش را یکی از شاگردان او به نام «قاسم تهاریانی» در بمبئی به چاپ رساند (آقابزرگ، 3/ 239؛ مدرسی، 175؛ نیز نک‍ : سادات ناصری، 1/ 323؛ سپنتا، 388؛ اقبال، 40؛ بامداد، 1/ 131). میرزا اسماعیل شاعری درویش‌مشرب و به غایت سلیم‌النفس و باصداقت و فروتن و بی‌اعتنا به زخارف دنیوی بود. 
دولت انگلیس بدو لقب «شمس‌العلماء» و «قاضی صلح» داد. وی در تمام عمر مجرد زیست و دارایی خود را که قریب 600 روپیه بود، وقف مدد معاش طلاب مسلمان دارالفنون بمبئی کرد. در صنایع شعری و بلندی خیال و ملاحت سخن، شاعری توانا بود. وی در 1316 ق/ 1898 م در 62 سالگی در بمبئی درگذشت و در گورستان ایرانیان دفن شد (معلم، مهرین، همانجاها؛ مشار، 1/ 584-586؛ مدرسی، 177- 179؛ سادات ناصری، همانجا). 

مآخذ

آقابزرگ، الذریعة؛ اقبال آشتیانی، عباس، «میرزای حیرت»، یادگار، تهران، 1325 ش، س 3، شم‍ 5؛ بامداد، مهدی، شرح حال رجال ایران، تهران، 1347 ش؛ سادات ناصری، حسن، سرآمدان فرهنگ و تاریخ ایران در دورۀ اسلامی، تهران، 1353 ش؛ سپنتا، عبدالحسین، «میرزا اسماعیل حیرت»، ارمغان، تهران، 1337 ش، دورۀ 27، شم‍ 9؛ قزوینی، محمد، یادداشتها، تهران، 1363 ش؛ مدرسی چهاردهی، مرتضى، «میرزا اسماعیل حیرت»، ارمغان، تهران، 1337 ش، دورۀ 27، شم‍ 4؛ مشار، خانبابا، مؤلفین کتب چاپی فارسی و عربی، تهران، 1340 ش؛ معلم حبیب‌آبادی، محمدعلی، یادنامه، اصفهان، 1337 ش؛ مهرین، عباس، تاریخ زبان و ادبیات ایران در خارج از ایران، تهران، 1352 ش.