دانشگاه تهران

دانِشْگاهِ تِهْران، نخستین مجموعۀ نوین دانشگاهی ایران که از آن با ‌عنوان نماد آموزش عالی در ایران نیز یاد می‌شود (تأسیس: 1313 ش / 1934 م).
نیم قرن پس از تأسیس دارالفنون (ﻫ م) که نخستین مرکز آموزشی مدرن به شمار می‌رود، دوره‌ای از تحول در نظام آموزش‌و‌پرورش ایران آغاز شد. از این پس، نهاد مدرن آموزشی که مدعی گسترش امکانات تعلیم‌و‌تربیت برای همۀ افراد جامعۀ رو‌به‌تجدد ایران بود، به‌تدریج جایگزین سازمان و الگوی سنتی آموزش شد. تأسیس مدارس ملی در شهرهای مختلف و چندی بعد آغاز فعالیت مدارس ابتدایی دولتی و همگانی‌شدن آموزش ابتدایی، در کنار گسترش مدارس آموزش سطح متوسطه (دبیرستانها) و تأسیس مراکز آموزش عالی، که وظیفۀ تعلیمات بالاتر از سطح متوسطه را بر عهده داشت، همه بخشی از تحول نهاد آموزش‌و‌پرورش نوین به شمار می‌رود که به‌نوبۀ خود نیاز به تأسیس مؤسسه‌ای دانشگاهی را در ایران ضروری می‌کرد.
آغاز مطالعات و برنامه‌ریزی برای تأسیس دانشگاه تهران به اوایل دورۀ پهلوی و سال 1310 ش بازمی‌گردد. علی‌اصغر حکمت به تصریح خود در 1312 ش به هنگام کفالت وزارت معارف، نیاز به تأسیس دانشگاه را به رضا شاه یادآور شد و از آن پس مقدمات این کار از طریق اختصاص بودجۀ دولتی صورت پذیرفت (حکمت، «مؤسس ... »، 4؛ مختاری، 179؛ قس: صدیق، 2 / 88-90، 172). باید گفت وقتی مطالعه برای تأسیس دانشگاه به‌صورت رسمی آغاز شد، هنوز برای این موسسۀ آموزش عالی نام «دانشگاه» تعیین نشده بود و از آن با تعابیری همچون دارالفنون تهران یاد می‌کردند. اصطلاحاتی مانند دانشگاه، دانشکده، استاد و دانشیار در حوزۀ آموزش عالی ایران، در جریان کمیسیونهایی تخصصی که برای برنامه‌ریزی و تنظیم طرح دانشگاه برگزار می‌شد، پیشنهاد شد و به تصویب رسید (همو، 2 / 90-91، 173).
پیش از آنکه قانون تأسیس دانشگاه در مجلس شورای ملی ایران تصویب شود، چند مدرسه در تهران به دوره‌های آموزشی بالاتر از سطح متوسطه اختصاص داشتند و از آنها با عنوان «مدرسۀ عالی» یاد می‌شد؛ مدرسۀ عالی علوم سیاسی (تأسیس: 1317 ق / 1899 م)، مدرسۀ عالی طب (تأسیس: 1337 ق / 1919 م) و دارالمعلمین عالی (تأسیس: 1337 ق)، که بعدها نام دانش‌سرای عالی گرفت، از این شمار بودند و هر‌یک زیر نظر وزارتخانه‌ای، به‌صورت مستقل فعالیت می‌کردند. این مدارس پس از تأسیس دانشگاه تهران، هستۀ اولیۀ برخی دانشکده‌ها را تشکیل دادند، به‌طوری‌که گفته‌اند طرح تأسیس دانشگاه تهران براساس گسترش سازمان آموزشی و تبدیل این مدرسه‌ها به دانشکده شکل گرفت (نک‍ ‍: ادامۀ مقاله)، و هم‌زمان با آغاز فعالیت دانشگاه تهران، فارغ‌التحصیلان مدارس آموزش متوسطه (دبیرستان) که آمادۀ ادامۀ تحصیل در مراکز آموزش عالی بودند، نخستین دانشجویان دانشگاه تهران را تشکیل دادند (نک‍ ‍: همو، 2 / 94-95).
مراحل قانونی تأسیس دانشگاه تهران از 1312 ش / 1933 م در ایام نخست‌وزیری محمدعلی فروغی شروع شد. در این تاریخ، علی‌اصغر حکمت نیز کفیل وزارت معارف بود (همو، 2 / 179). به‌غیر از لوایحی که دراین‌باره به تصویب مجلس شورای ملی رسید (نک‍ : سیاسی، 103؛ صدیق، 2 / 180)، کمیسیونی با شرکت جمعی از دولتمردان، کارشناسان و استـادان مدارس آموزش عالی به بررسی طرح تأسیس دانشگاه پرداختند و پیش‌نویس قانون تأسیس دانشگاه را آماده کردند. محمدعلی فروغی، غلامحسین رهنما، عیسى صدیق و علی‌اکبر سیاسی از اعضای این کمیسیون بـودند (سیاسی، 104؛ صدیق، 2 / 180-181؛ رستگار، 132). قانون تأسیس دانشگاه در خرداد 1313 به تصویب مجلس شورای ملی رسید (نک‍ : صورت ... ، دورۀ نهم، جلسۀ 85). تنظیم آیین‌نامه‌ها و مقررات داخلی بر عهدۀ شورای دانشگاه متشکل از رئیس و معاون دانشگاه، رؤسای دانشکده‌ها و شماری از استادان نهاده شد («آیین‌نامه ... »، 479).
دو منطقۀ بهجت‌آباد و باغ جلالیه در شمال تهران نامزد ایجاد ساختمان دانشگاه بودند. سرانجام محدودۀ باغ جلالیه، که جلال‌الدوله پسر ظل‌السلطان آن را احداث کرده بود و در دورۀ پهلوی به حاج رحیم اتحادیه تعلق یافته بود، از سوی وزارت معارف برای احداث دانشگاه به مبلغ 100‌هزار تومان خریداری شد (حکمت، «دانشگاه ... »، 295-297؛ صدیق، 2 / 174؛ سیاسی، 105؛ رستگار، 130-131). نقشۀ مجموعۀ دانشگاه را آندره گدار، رئیس ادارۀ باستان‌شناسی و موزۀ ایران باستان، ترسیم کرد. نخستین بنایی که در این محوطه ساخته شد، ساختمان تالار تشریح از مجموعۀ دانشکدۀ پزشکی بود که ساخت آن در تیر 1313 آغاز، و در 15 بهمن همان سال افتتاح شد. عملیات ساختمانی مجموعۀ دانشکدۀ طب (دانشکدۀ پزشکی، همراه دندان‌سازی و دواسازی)، که نخستین دانشکده در محوطۀ دانشگاه تهران بود، در اسفند 1316 به پایان رسید. به‌زودی دو دانشکدۀ حقوق و فنی نیز در ضلع غربی محوطۀ دانشگاه توسط پیمانکاران خارجی ساخته شد (حکمت، 301-302؛ صدیق، 2 / 182).
دانشگاه تهران بنا‌به قانون تأسیس آن، مرکب از 6 دانشکدۀ پزشکی، حقوق، فنی، معقول و منقول، ادبیات، و علوم بود. دانش‌سرای عالی نیز به‌عنوان مؤسسۀ ضمیمۀ دانشگاه تهران شناخته می‌شد. در قانون دانشگاه، دو شعبه از شعب دارالمعلمین عالی (دانش‌سرای عالی) یعنی شعبۀ ادبی و شعبۀ علمی به دانشگاه تهران انتقال یافت و هستۀ اولیۀ دو دانشکدۀ علوم و ادبیات را تشکیل داد (سیاسی، 104-105).
آموزش ادبیات در سطح عالی ابتدا در 1307 ش / 1928 م در دارالمعلمین عالی تهران آغاز شد و شامل رشته‌‌های فلسفه، ادبیات، تاریخ و جغرافیا بود. با تأسیس دانشگاه تهران و الحاق دارالمعلمین به آن، برنامۀ آموزشی مذکور به‌صورت دو رشتۀ ادبیات فارسی، و فلسفه و علوم تربیتی تغییر یافت. چندی بعد دو رشتۀ زبان خارجه و باستان‌شناسی نیز به آن افزوده شد و از 1316 ش، دورۀ دکترا در این دانشکده برقرار گشت. از همین تاریخ، آموزش روان‌شناسی با برپایی آزمایشگاه روان‌شناسی به‌صورت جدی پیگیری شد (محبوبی، 225-227؛ صدیق، 2 / 143). در 1321 ش / 1942 م، دانشکدۀ ادبیات و علوم به دو دانشکدۀ مستقل تبدیل شدند و در 1334 ش / 1955 م، دانش‌سرای عالی نیز از دانشکدۀ ادبیات جدا شد و استقلال یافت. از 1337 ش، مؤسسۀ زبانهای خارجی در دانشکدۀ ادبیات تأسیس شد (محبوبی، 227-232). این دانشکده از دهۀ 1340 ش، به دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی تغییر نام داد. نشریۀ اختصاصی این دانشکده از باسابقه‌ترین و معتبرترین نشریات علمی دانشگاه به شمار می‌رود.
سابقۀ آموزش فیزیک، شیمی، ریاضی و علوم طبیعی به دارالفنون بازمی‌گردد؛ گرچه به‌عنوان رشته‌های مستقل تدریس نمی‌شدند. این علوم بعدها در دارالمعلمین عالی نیز به‌عنوان مواد درسی تدریس می‌شد. با تأسیس دانشگاه تهران، دانشکدۀ علوم و ادبیات و دانش‌سرای عالی که یک مجموعه به شمار می‌آمد، عهده‌دار آموزش علوم در سطح عالی شد. از 1321 ش، دانشکدۀ علوم از ادبیات جدا شد و استقلال یافت. ساختمان مخصوص دانشکدۀ علوم در مرداد 1326 به بهره‌برداری رسید و 5 گروه ریاضی، فیزیک، شیمی، زیست‌شناسی و زمین‌شناسی در آن تشکیل شد. دوره‌های تحصیلی دانشکدۀ علوم شامل دوره‌های لیسانس و فوق‌لیسانس بود. این دانشکده در گذر زمان با افتتاح رشته‌ها و مؤسسات جدید گسترش یافت (همو، 380-385).
دانشکدۀ پزشکی دانشگاه تهران از طریق انتقال مدرسۀ عالی طب به این دانشگاه پدید آمد و ریاست آن به یک پزشک خارجی به نام پروفسور شارل ابرلین واگذار شد. همو بود که دانشکدۀ پزشکی را سازمان‌دهی کرد. تحصیل در دانشکدۀ طب 6 سال بود و دانشجویان 3 دورۀ تعلیمات نظری، عملی و سریری (بالینی) را طی می‌کردند و پس از تنظیم رسالۀ علمی، درجۀ دکترا دریافت می‌کردند («اساسنامۀ دانشکدۀ طب»، 490، 493، 497- 498). از 1319 ش، شماری از بیمارستانهای دولتی تهران، که دانشجویان پزشکی دوره‌های علمی را در آنجا سپری می‌کردند، ضمیمۀ دانشگاه تهران شد (محبوبی، 322). چند سال بعد، رشته‌های داروسازی و دندان‌پزشکی به‌صورت دانشکده‌های مستقل درآمدند. پس از انقلاب اسلامی و در 1370 ش دانشکده‌های پزشکی، دندان‌پزشکی و داروسازی از دانشگاه تهران جدا شدند و با‌ عنوان دانشگاه علوم پزشکی تهران فعالیت خود را ادامه دادند.
دانشکدۀ حقوق و علوم سیاسی و اقتصادی با انتقال تشکیلات آموزشی مدرسۀ عالی حقوق و علوم سیاسی به دانشگاه تهران پدید آمد. مدرسۀ علوم سیاسی در دورۀ سلطنت مظفرالدین شاه، در 1317 ق / 1899 م با همت حسن پیرنیا پسر میرزا نصرالله مشیرالدوله پیرنیا تأسیس شد و سپس دو مدرسۀ عالی حقوق (تأسیس: 1299 ش / 1920 م) و تجارت (تأسیس: 1304 ش) نیز در آن ادغام گردید. مدارس سه‌گانۀ علوم سیاسی، حقوق و تجارت پیش از 1305 ش به‌ترتیب تحت نظر وزارت امور خارجه، وزارت عدلیه و وزارت فوائد عامه اداره می‌شد و از این تاریخ جزو مدارس وزارت معارف درآمد (سالنامه ... <1313-1314 ش>، 3-12).
دانشکدۀ حقوق دانشگاه تهران تا 1317 ش با سازمان آموزشی مدرسۀ علوم سیاسی فعالیت آموزشی داشت و از این تاریخ اساسنامۀ جدیدی برای آن تصویب، و به اجرا گذارده شد (همان <1319 ش>، 74 بب‍ ؛ نیز نک‍ : «اساسنامۀ دانشکدۀ حقوق ... »، 513-515). در آبان 1317، ساخت بنای اختصاصی دانشکدۀ حقوق در مجموعۀ دانشگاه تهران آغاز شد و در اسفند 1319 به بهره‌برداری رسید (سالنامه <1326- 1328 ش>، 46). دانشکده مشتمل بر 3 رشتۀ قضایی، سیاسی و اقتصادی، هریک با 3 سال دورۀ تحصیلی، بود و فارغ‌التحصیلان مدرک لیسانس دریافت می‌کردند («اساسنامۀ دانشکدۀ حقوق»، 513). در 1321 ش / 1942 م، کمیسیون بودجۀ مجلس شورای ملی با برقراری دورۀ دکترا در این دانشکده موافقت کرد و در فروردین 1323، اساسنامه و برنامۀ دورۀ دکترای آن به تصویب شورای دانشگاه رسید. در آذر 1326، نخستین دورۀ دکترا در این دانشکده افتتاح شد (سالنامه <1326- 1328 ش>، 65-66).
دانشکدۀ معقول و منقول به‌منظور آموزش علوم اسلامی به شیوۀ دانشگاهی، در 27 خرداد 1313 تأسیس شد. محل دانشکده از ابتدا خارج از محوطۀ دانشگاه تهران بود و تا 1332 ش / 1953 م در مجموعۀ مدرسۀ سپهسالار جدید (مدرسۀ شهید مطهری فعلی) قرار داشت (سحاب، 130؛ حکمت، 306-307). دانشکده دو دورۀ سه‌سالۀ مقدماتی و عالی داشت. دورۀ عالی دارای 3 گرایش منقول، معقول و علوم ادبیه بود (مواد درسی دانشکده را، نک‍ : «دستور ... »، 250؛ «مراسم ... »، 178). از 1315 ش / 1936 م، مؤسسۀ وعظ و خطابه برای تربیت خطیب و سخنران به این دانشکده پیوست. در 1318 ش، دانشکدۀ معقول و منقول مدتی تعطیل شد و برخی از بخشهای آموزشی آن به دانشکدۀ حقوق و ادبیات منتقل گشت؛ اما چندی بعد در 1321 ش دیگربار استقلال یافت. از 1334 ش، تغییراتی در این دانشکده صورت گرفت و در اساسنامۀ آن تجدیدنظر شد. از‌این‌پس 4 رشتۀ معقول، منقول، فرهنگ اسلامی، و زبان و ادبیات عربی در دو دورۀ لیسانس و دکترا در این دانشکده تدریس می‌شد ( نشریه ... ، 9، 13، 23). از 1329 ش، کرسی فقه شافعی نیز در محل دانشکده ایجاد شد. در 1342 ش / 1963 م، گروههای آموزشی ادیان و مذاهب، زبان و ادبیات عرب، عرفان و سیر آن در ادبیات فارسی، علوم قرآن و حدیث، فرهنگ و تمدن اسلامی، فقه و اصول، فلسفه و حکمت اسلامی در دانشکده تشکیل شد که تا به امروز فعالیت آموزشی و پژوهشی دارند. در 1344 ش، نام دانشکدۀ معقول و منقول به «الٰهیات و معارف اسلامی» تغییر یافت. در همین سال شورای مرکزی دانشگاهها شرط ورود به دورۀ دکترا را داشتن مدرک دورۀ فوق‌لیسانس تعیین کرد، و از‌این‌پس دورۀ فوق‌لیسانس نیز در دانشکدۀ الٰهیات افتتاح شد (همان، 43-44، 176).
باآنکه آموزش مهندسی و رشته‌های فنی در ایران سابقه داشت، دانشکدۀ فنی دانشگاه تهران از طریق انتقال مرکز آموزشی خاصی پدید نیامد و به‌این‌معنی در شمار دانشکده‌های کاملاً نوبنیاد دانشگاه تهران قرار می‌گیرد. در اساسنامۀ دانشکدۀ فنی مصوب شهریور 1313، 5 رشتۀ مهندسی طرق و شوارع، معدن و تصفیۀ فلزات، مکانیک، برق (الکتریسیته)، و شیمی صنعتی پیش‌بینی شده، و مدت تحصیلات برای دریافت مدرک لیسانس 4 سال بود («اساسنامۀ دانشکدۀ فنی»، 527- 528). دوره‌های تخصصی مهندسی برق، معدن، شیمی، و پل و شوارع از سال سوم تدریس می‌شد (سالنامه و آمار <1315-1317 ش>، 527-530). محل دانشکده تا 1320 ش، که ساختمان اختصاصی آن در دانشگاه تهران به بهره‌برداری رسید، در محل مدرسۀ دارالفنون قرار داشت. دانشکدۀ فنی با گذر زمان گسترش یافت و چند رشتۀ دیگر، همراه آزمایشگاهها و کارگاههای متعدد به آن افزوده شد. به‌همین‌دلیل نیز محل جدیدی در نزدیک کوی دانشگاه برای استفادۀ بخشهای نوبنیاد دانشکده در نظر گرفته شد (محبوبی، 399-402).
چند مؤسسه که مسئولیت ارائۀ خدمات علمی و پژوهشی برای دانشگاهیـان را بر عهده دارند نیـز از اجـزاء دانشگاه تهران است. انتشارات دانشگاه تهران از این شمار است که با واگذاری یک چاپخانه به آن در 1325 ش / 1946 م به‌صورت جدی آغاز به فعالیت کرد (همو، 460؛ سالنامه و آمار > 1322-1327 ش<، 47- 48). این مؤسسه از 1348 ش / 1969 م نام «سازمان چاپ دانشگاه» گرفت و به‌صورت ادارۀ انتشارات دانشگاه درآمد.
اغلب دانشکده‌های دانشگاه تهران از زمان افتتاح دارای کتابخانۀ تخصصی بودند. در 1328 ش / 1949 م، کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهـران از طریق اهدای نسخ خطی متعلق به محمد مشکوٰة، استاد دانشکدۀ حقوق دانشگاه تهران، پایه‌گذاری شد. کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران که وظیفۀ ارائۀ خدمات و تأمین منابع علمی، اعم از کتب و نشریات مورد نیاز را بـر عهده دارد، در گـذر زمان بـا گردآوری مجموعه‌های نسخ خطی، عکسی و چاپی در شمار معتبرترین کتابخانه‌های ایران درآمد (ستوده، 407-412؛ محبوبی، 443 بب‍‌ ). ساختمان اختصاصی کتابخانۀ مرکزی بین سالهای 1343-1350 ش / 1964-1971 م بنا شد.
در 1324 ش، برای اسکان دانشجویان غیرتهرانی، مجموعۀ خوابگاهی در منطقۀ امیرآباد به نام «کوی دانشگاه تهران» تأسیس شد. محل کوی دانشگاه در گذشته منطقۀ نظامی بود و اندک ابنیۀ آن امکانات مناسب خوابگاهی نداشت. بازسازی و گسترش کوی دانشگاه با کمکهای غیردولتی از سوی شرکتها و خیّرین ممکن شد (همو، 457- 458؛ سالنامه و آمار <1322-1327 ش>، 48).
تشکیلات علمی دانشگاه تهران به‌تدریج گسترش یافت و دانشکده‌های مختلف به این دانشگاه افزوده شد. از‌جمله می‌توان از دانشکدۀ هنر نام برد که در مهر 1319 تأسیس شد و اساسنامۀ آن به تصویب دانشگاه رسید ( اخبار ... ، 103-104). دانشکدۀ دام‌پزشکی که در آغاز مدرسه‌ای عالی زیر نظر وزارت کشاورزی بود، از 1323 ش ضمیمۀ دانشگاه تهران شد (سالنامه و آمار < 1322-1327 ش>، 45). همچنین دانشکدۀ کشاورزی کرج در 1334 ش / 1955 م به تصویب هیئت وزیران تحت ادارۀ دانشگاه قرار گرفت.
دانشگاه تهران تا 1332 ش زیر نظر وزارت معارف فعالیت داشت. در این سال، علی‌اکبر سیاسی، وزیر معارف وقت، قانون استقلال دانشگاه را به تصویب مجلس رساند و خود او رئیس انتخابی دانشگاه شد (حکمت، 309). با تأسیس وزارت علوم و آموزش عالی در 1346 ش / 1967 م و در پی آن، تشکیل شورای مرکزی دانشگاهها، دانشگاه تهران و دیگر مراکز دانشگاهی ایران زیر نظر این وزارتخانه درآمدند. با پیروزی انقلاب اسلامی، وزارتخانۀ فرهنگ و آموزش عالی نهاد ناظر بر دانشگاه تهران شد که خود از ادغام دو وزارت علوم و آموزش عالی، و وزارت فرهنگ و هنر پدید آمده بود. این وزارتخانه نیز در 1379 ش / 2000 م به وزارت علوم، تحقیقات و فناوری تغییر نام داد.
امروزه شماری از دانشکده‌های دانشگاه تهران در مجموعه‌هایی موسوم به پردیس طبقه‌بندی شده‌اند. پردیس دانشکده‌های فنی، علوم، کشاورزی و منابع طبیعی، و هنرهای زیبا، پردیسهای ابوریحان و فارابی، و نیز پردیسهای منطقه‌ای از این شمارند.

مآخذ

«آیین‌نامۀ شورای دانشگاه، مصوب 11 اردیبهشت 1314»، «اساسنامۀ دانشکدۀ حقوق و علوم سیاسی و اقتصادی»، «اساسنامۀ دانشکدۀ طب»، «اساسنامۀ دانشکدۀ فنـی»، سالنامه و آمار (1315-1317)، وزارت فرهنگ، تهـران، 1317 ش؛ اخبار دانشگاه تهران (شمارۀ مخصوص تحولات دانشگاه تهران)، تهران، 1344 ش؛ حکمت، علی‌اصغر، «دانشگاه تهران چگونه به وجود آمد؟»، مجلۀ ایران‌نامه، تهران، 1379 ش، س 18، شم‍ 3؛ همو، «مؤسس دانشگاه کیست؟»، رادیو ایران، تهران، 1339 ش، شم‍ 53؛ «دستور تعلیمات دانشکدۀ علوم معقول و منقول»، فصلنامۀ تعلیم و تربیت، تهران، 1313 ش، س 4، شم‍ 4؛ رستگار فسایی، منصور، علی‌اصغر حکمت شیرازی، تهران، 1385 ش؛ سالنامۀ دانشکدۀ حقوق و علوم سیاسی و اقتصادی (1313-1314 ش)، تهران، 1314 ش؛ همان (1319 ش)، 1319 ش؛ همان (1326- 1328 ش)، 1328 ش؛ سالنامه و آمار (1315-1317 ش)، وزارت فرهنگ، تهران، 1317 ش؛ همان (1322-1327 ش)، 1327 ش؛ ستوده، منوچهر، «خاطراتی از تأسیس کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران»، ماهنامۀ کلک، تهران، 1376 ش، شم‍ 85-86؛ سحاب، ابوالقاسم، تاریخ مدرسۀ عالی سپهسالار، تهران، چاپخانۀ سپهر؛ سیاسی، علی‌اکبر، گزارش یک زندگی، تهران، 1386 ش؛ صدیق، عیسى، یادگار عمر، تهران، 1354 ش؛ صورت مشروح مذاکرات مجلس، تهران، 1313 ش؛ محبوبی اردکانی، حسین، تاریخ تحول دانشگاه تهران و مؤسسات عالی آموزشی ایران در عصر خجستۀ پهلوی، تهران، 1350 ش؛ مختاری اصفهانی، رضا، حکایت حکمت، تهران، 1396 ش؛ «مراسم افتتاح دانشکدۀ علوم معقول و منقول»، فصلنامۀ تعلیم و تربیت، تهران، 1313 ش، س 4، شم‍ 3؛ نشریۀ دانشکدۀ الٰهیات و معارف اسلامی، دانشگاه تهران، تهران، 1346 ش، س 1، شم‍ 1.