آسک
آسَک \ āsak\ ، یا اَسَک، نام منطقهای شامل چند روستا و یک شهر باستانی (ابودلف، 90) در نزدیکی ارجان از نواحی اهواز (یاقوت، 53).
آسک در مسیر یکی از دو راه اصلی خوزستان به عراق (اصطخری، 94) واقع شده، که امروزه ویرانههای آن در شمال غربی زیدان کنونی، در دامنۀ کوه سمتِ شمال گُرگُری و غوله، و در 4 فرسنگی خلفآباد برجاست (امام شوشتری، 190). ظاهراً این منطقه در روزگار ساسانیان از نقاط آباد به شمار میرفته است، چه جغرافینویسان از ایوان بلند آن برکنار چشمهای، که روبه‌روی آن گنبدی به ارتفاع 100 ذرع قد برافراشته بوده است، سخن گفته‌اند و بنای آن را به قباد، پدر انوشیروان، نسبت دادهاند (ابودلف، 90-91؛ یاقوت، 61). ابودلف که در 331-341ق/ 943-952م در ایران به سر میبرده، نوشته است: «در آنجا یک مسجد، و در محوطۀ بیرون آن قبرستانِ جماعتی از مسلمانان است که در ایام فتوحات، آنجا شهید شدهاند». همو دربارۀ گنبد بلند آنجا می‌نویسد: «گنبدی زیباتر و محکم‌تر از آن در جایی دیگر ندیدهام. بر درب غربی گنبد سنگ‌نوشتی به زبان پهلوی دیده میشود» (همان‌جا). با این‌همه، شگفت است که دیگر جغرافینویسان سدۀ 4ق از آن یاد نکرده‌اند و تنها به ذکر نخلستان و شرح دوشاب معروف آن، که در آن روزگار به عراق صادر میشده است، سخن راندهاند (ابنحوقل، 29؛ اصطخری، 93).
شهرت آسک بیشتر به سبب جنگی است که میان خوارج، به
سرکردگی ابوبلال مرداس بن اُدَیّه، و سپاه عبیدالله بن زیاد در این محل درگرفت (61ق/ 681م) و به شکست سپاه ابنزیاد انجامید (ابناثیر، 94) و عیسی بن فاتِک نیز در آن باره شعری سرود (یاقوت، 53).
برخی از جغرافینویسان از آتش بزرگی سخن گفته‌اند که همواره بر فراز کوهی، که آسک در دامنۀ آن بنا شده، فروزان بود (حدودالعالم، 137). از سخن مسعودی برمیآید که این آتش ناشی از سوختن نفت یا گاز در سطح زمین بوده است (ص 6-7). گمان اصطخری نیز این بوده، که سرچشمۀ این آتشْ نفت یا زفت است (ص 92)؛ ولی گویا این کوه در آن روزگار فعالیت آتشفشانی داشته، و تا همین اواخر نیز اندکی فعال بوده، و کمی دود و روشنایی از آن برمیخاسته است (امام شوشتری، همان‌جا).
مآخذ
ابناثیر، الکامل، ج 4؛ ابنحوقل، محمد، صورة الارض، ترجمۀ جعفر شعار، تهران، 1345ش؛ ابودلف، مسعر بن مهلهل، سفرنامۀ ابودلف در ایران، به‌کوشش ولادیمیر مینورسکی، ترجمۀ ابوالفضل طباطبایی، تهران، 1342ش؛ اصطخری، ابراهیم بن محمد، مسالک و ممالک، ترجمۀ کهن فارسی، به‌کوشش ایرج افشار، تهران، 1347ش؛ امام شوشتری، محمدعلی، تاریخ جغرافیایی خوزستان، تهران، 1331ش؛ حدودالعالم، چ ستوده؛ مسعودی، علی بن حسین، مروج الذهب، به‌کوشش یوسف اسعد داغر، بیروت، 1385ق/ 1965م، ج 2؛ یاقوت، بلدان، ج 1.