آفریقا
آفریقا \āfrīqā\، یا افریقا، دومین قارۀ بزرگ کرۀ زمین پس از آسیا.
I. جغرافیا
نام‌گذاری
نظرات متفاوتی دربارۀ اطلاق نام آفریقا بر این قاره وجود دارد، اما دو نظر بیش‌از دیگر نظرات اهمیت دارد. برخی معتقدند که آفریقا از ریشۀ واژۀ فنیقیِ «ف ر ک» گرفته شده که به معنای «جداشده» از دریای مدیترانه است. گروه دیگر بر این عقیده‌اند که آفریقا از نام قبیله‌ای بربر با عنوان اوریگ (یا افاریک، افری، افر) پدید آمده است (BSE3, II / 435؛ نیز EI1, III / 453-454؛ بروکهاوس، I / 155).
موقعیت جغرافیایی
قارۀ آفریقا از غرب به اقیانوس اطلس، از شمال به دریای مدیترانه، از شرق به دریای سرخ و اقیانوس هند و از جنوب به آبهای اقیانوسهای هند و اطلس منتهی می‌گردد (بریتانیکا). این قاره توسط خط استوا تقریباً به دو نیم تقسیم می‌شود. بیشترین طول آن از دماغۀ ابیض در تونس تا دماغۀ آگولاس در جنوب، حدود 8 هزار کمـ ، و بیشترین عرض آن از دماغۀ سبز در ناحیۀ داکار، پایتخت سنگال، تا رأس خافون در سومالی 500‘ 7 کمـ است. قارۀ آفریقا به‌وسیلۀ کانال سوئز از قارۀ آسیا، و توسط تنگۀ جبل طارق از قارۀ اروپا جدا می‌شود. آفریقا با 000‘365‘30 کمـ 2 وسعت، تقریباً 5/ 1 خشکیهای کرۀ زمین را تشکیل می‌دهد.
این قاره دارای جزایر متعددی است. ماداگاسکار، یکی از بزرگ‌ترین جزایر کرۀ زمین، مهم‌ترین آنها ست. از دیگر جزایر این قاره می‌توان کومور، ماسکارِن، امیرانت، سیشل، الدبره، پِمبا، مافیا، زنگبار و سُقطرى، مادیرا، قناری، جزایر دماغۀ سبز، اننوبون، سائوتومه و پرنسیپ و سنت هلن را نام برد ( آفریقا ... ، I / 12-13).
ساختار زمین و ناهمواریها
قارۀ آفریقا دشت مرتفع وسیعی است که از طبقات باریک ساحلی ارتفاع یافته است. آفریقا در سراسر دورۀ پالئوزوئیک، بخشی از قارۀ بسیار کهن گُندوانا بود. صخره‌های بسیار قدیمی آرکائن از دوره‌های پرکامبرین، شالودۀ این دشت مرتفع را تشکیل می‌دهد. قدیمی‌ترین لایـه‌هـای زمین‌شناختی دوران پالئوزوئیک در بخشهای جنوبی آفریقا دیده می‌شود. مجموعۀ ریفتی آفریقای شرقی یکی از مهم‌ترین چهره‌های ساختار زمین‌شناختی قارۀ آفریقا ست که بین °30 تا °40 شرقی واقع است. این مجموعه از شمال شرقی قارۀ آفریقا آغاز می‌شود و با توسعه به سمت جنوب، از سواحل دریای سرخ در اتیوپی تا حوضۀ رودخانۀ زامبزی کشیده می‌شود. در نواحی داخلی دشت مرتفع آفریقا تقریباً اثری از کوههای چین‌خورده و جوان نیست. فرورفتگیهایی تنگ و عمیق بر اثر عمل فرسایش در این قاره پدید آمده که نتیجۀ آن ایجاد دریاچه‌ها ست. آتشفشانهای خاموش نیز در امتداد شکستگیها به وجود آمده‌اند که بلندترین آنها در کوههای کیلیمانجارو (895‘5 متر) و کنیا (199‘5 متر) است (همان، I / 13؛ غروی، 28-30؛ بریتانیکا). صحرای کبیر، صحرای سودان و صحرای لیبی در شمال منطقۀ استوایی قارۀ آفریقا قرار دارند.
این قاره از نظر ارتفاعی به دو بخش شمال غربی و جنوب شرقی تقسیم می‌شود. مرز میان این دو بخش از جنوب غربی تا شمال شرقی از آنگولا تا مصوع (اتیوپی) کشیده شده است. بخش شمال غربی، شامل صحرا (بیابان) و مغرب، دارای دو منطقۀ کوهستانی اطلس و هقار است. بخش جنوب شرقی آفریقا شامل دشتهای مرتفع اتیوپی و آفریقای شرقی و رشته‌کوه دراکنزبرگ است. از مهم‌ترین ارتفاعات این صحراها امیکوسی (415‘ 3 متر) و جبل مرّه (088‘ 3 متر) را می‌توان نام برد.
رشته‌کوههای اطلس در شمال غربی صحرای بزرگ آفریقا قرار دارد که بلندترین نقطۀ آن جبل طبقال 165‘4 متر ارتفاع دارد. کوههای اتیوپی در شرق آفریقا واقع شده‌اند. رأس داشن (620‘4 متر) بلندترین نقطۀ این کوهستان به شمار می‌آید. ارتفاعات شرق آفریقا به دو بخش ناهمواریهای ساختاری و ناهمواریهای آتشفشانی تقسیم می‌شوند (غروی، 37- 38). رشته‌کوه کاپ با قلۀ 482‘ 3 متریِ تابانانتلنیانا در جنوب قارۀ آفریقا واقع است (BSE2, II / 435؛ «اطلس ... »، 10-11).
اقلیم و منابع آب
آفریقا گرم‌ترین قارۀ کرۀ زمین است، زیرا بخش اعظم آن در دو سوی منطقۀ استوایی و مدارهای رأس‌السرطان و رأس‌الجدی قرار گرفته است (شیفرز، IV / 24؛ سوره کانال، I / 18). در این قاره صحرای خشک و مناطق به‌شدت مرطوب، هر دو دیده می‌شود. صحرای کبیر، بزرگ‌ترین منطقۀ بیابانی استوایی کرۀ زمین، در این قاره قرار دارد. این صحرا حدود مساحت قارۀ آفریقا را در بر دارد. صحرای کبیر از مرزهای جنوبی مراکش، تونس و بخشی از الجزایر، موریتانی، لیبی و مصر آغاز، و تا شمال کشورهای مالی، نیجر، چاد و سودان گسترش می‌یابد ( آفریقا، I / 13, II / 336). نوسان آب و هوا در منطقۀ استوایی آفریقا بسیار اندک است. درجۀ حرارت در همۀ فصلها بالا و تقریباً یکسان، ولی میزان بارندگی متغیر است. در این قاره دو منطقۀ مهم آب و هوایی گرم معتدل و حاره وجود دارد (همانجا). قارۀ آفریقا در دو نیمکرۀ شمالی و جنوبی واقع است، از این‌رو، فصلها در این دو نیمکره برعکس یکدیگرند. بادهای غربی در منطقۀ استوایی در تمام طول سال می‌وزند. آب و هوای کوههای شرق آفریقا خنک‌تر است. ارتفاعات کیلیمانجارو و رونزُری همواره پوشیده از برف است. در جنوب غربی قارۀ آفریقا در نیمکرۀ جنوبی، آب و هوای مدیترانه‌ای دیده می‌شود (شیفرز، I / 22-24).
شبکۀ آبهای قارۀ آفریقا به‌صورت نامتعادلی توزیع شده است. بیشتر رودخانه‌های این قاره در نواحی غربی و مرکزی اطراف استوا جریان دارند (همو، I / 24؛ مانسهارد، 19). کنگو پرآب‌ترین رودخانۀ آفریقا ست که به‌همراه رود نیجر و شاخه‌های آن به حوضۀ آبریز اقیانوس اطلس می‌ریزد. رودخانۀ نیل به حوضۀ آبریز دریای مدیترانه تعلق دارد. رودخانۀ زامبزی نیز به اقیانوس هند می‌ریزد (BSE3, II / 438). رودخانه‌های بزرگ آفریقا چون کنگو و نیجر از مناطق مرطوب جنگلی سرچشمه می‌گیرند. این رودها از نظر کشتی‌رانی و تولید برق اهمیت دارند (گرو، 18). از دیگر رودهای مهم این قاره می‌توان نیجر، ارانژ، ولتا، جوبا، لیمپوپو، سنگال و روفیجی را نام برد ( آفریقا، I / 24؛ قس: شیفرز، IV / 21).
دریاچه‌های متعددی در شکستگیهای قارۀ آفریقا به‌ویژه در مناطق جنوبی آن وجود دارد؛ از این‌رو، این بخش از آفریقا را سرزمین دریاچه‌های بزرگ نامیده‌اند. ویکتوریا بزرگ‌ترین دریاچۀ قارۀ آفریقا ست. تانگانیکا، نیاسا، رودلف، مورو، چاد، بنگ وئولو، آلبرت و کیبو از دیگر دریاچه‌های این قاره هستند. برخی از این دریاچه‌ها مانند ویکتوریا، تانگانیکا و نیاسا آب شیرین دارند. دریاچۀ ویکتوریا دومین دریاچۀ آب شیرین جهان است ( آفریقا، I / 27؛ نف، 346-347؛ مشیری، 207- 208).
خاک
آب و هوا و شرایط اکولوژیک گیاهی قارۀ آفریقا با تنوع خاکهای آن ارتباط دارد. خاکهای آبرفتی، حاصلخیزترین خاکهای قارۀ آفریقا ست که در امتداد سواحل رود نیل و بخشهایی از زمینهای نسبتاً مرتفع آفریقای شرقی قرار دارند. زمینهای پیرامون رود نیل ازجملۀ مناطق مهم کشاورزی قارۀ آفریقا بوده است. خاکهای استپهای استوایی و علفزارهای مناطق نسبتاً معتدل منطقۀ جنب مداری در آفریقای جنوبی از دیگر خاکهای قابل کشت این قاره هستند و به خاکهای چرنوزیوم (خاک سیاه) روسیه شباهت دارند (ویلر، 2 / 251-252؛ مشیری، 208). خاکهای اراضی مرتفع اغلب از روی دامنه‌ها شسته، و در فرورفتگیها انباشته می‌شوند. خاکهای مرطوب‌ترین منطقۀ قارۀ آفریقا در حوضۀ رود کنگو و سواحل خلیج گینه و کمربند استوایی، سرخ مایل به زرد است. این خاکها ترکیباتی از آهن و مواد اسیدی کوارتزدار دارند ( آفریقا، I / 28؛ موسى، 399). خاکهای منطقۀ آفریقایی دریای مدیترانه از نظر مواد معدنی نیتروژن و کلسیم غنی نیستند (همو، 400). خاکهای منطقۀ صحرا را می‌توان به 3 خاک بیابانهای سنگی از نوع حماده، خاک ماسه‌ای از نوع ارگ و خاک رگ تقسیم کرد. این خاکها دارای نمک هستند. رنگ خاک در صحراهای نزدیک به دریای مدیترانه که رطوبت هوا در آنها اندکی بیشتر است، عمدتاً خاکستری ـ قهوه‌ایِ متمایل به سرخ است ( آفریقا، همانجا).
پوشش گیاهی
ویژگیها و تقسیمات پوشش گیاهی قارۀ آفریقا با شرایط جغرافیایی امروزی و مشخصات زمین‌شناختی ادوار پیشین آن ارتباط دارد. گیاهان این قاره به‌خوبی شناسایی نشده‌اند. شمار گونه‌های گیاهی آفریقا را 40 هزار گونه برآورد می‌کنند. مناطق گیاهی هولارکتیک، پالئوتروپیس و جنوب رود ارانژ از مناطق مهم گیاهی آفریقا هستند. منطقۀ هولارکتیک در شمال این قاره واقع است و شامل رستنیهای مناطق خشک چون انواع کاج، صنوبر، سرو، سپیدار، توس و گیاهان چلیپایی است (همان، I / 29؛ شیفرز، IV / 27-28؛ «دائرة المعارف ... »، I / 468). منطقۀ پالئوتروپیس در جنوب صحرا گسترده شده است. در این منطقه گیاهان مناطق گرم و مرطوب که در برابر گرما مقاوم‌اند، می‌رویند. گیاهان این منطقه از نوع گیاهان منطقۀ ساوان (ساوانا) است ( آفریقا، I / 29, 31؛ «دائرةالمعارف»، III / 201؛ مانسهارد، 26). منطقۀ جنوب رود ارانژ از دیگر مناطق گیاهی مهم در قارۀ آفریقا ست. این منطقه که ارتفاعات فلات کاپ را در بر می‌گیرد، دارای 14 هزار نوع گونۀ گیاهی است که بیشتر از نوع گیاهان همیشه‌سبز هستند («دائرةالمعارف»، II / 225). سرزمین حارۀ استوایی از جنگلهای مختلط پوشیده شده است. این سرزمین در منطقه‌ای میان °7 عرض شمالی و °5 عرض جنوبی قرار گرفته است. در این سرزمین بیش‌از 3 هزار نوع درخت وجود دارد که ارتفاع هزار نوع آن گاه به 40 تا 50 متر، و قطرشان به 5 / 1 متر می‌رسد ( آفریقا، I / 29-31). از گونه‌های درختی این منطقه می‌توان به آبنوس، نخل، زیتون، کاکائو و درختان همیشه‌سبز اشاره کرد. در مناطق بیابانی شمال، جنوبِ علفزارهای استوایی و استپهای صحرای بزرگ و بیابان کالاهاری، گونه‌های گیاهی بیابانی می‌رویند. بیشتر گیاهان مناطق استپی کوتاه‌اند و ارتفاع آنها تا 5 / 1 متر می‌رسد. گیاهان مدیترانه‌ای چون کاج، سرو، زیتون و بلوط در نواحی ساحلی دریای مدیترانه، در شمال و جنوب غربی این قاره و در اطراف کیپ‌تاون می‌رویند (موسى، 396-397؛ مشیری، 212-213).
حیات وحش
تنوع جانوران در قارۀ آفریقا بسیار است. در این قاره هنوز بقایایی از جانوران دوران متأخر زمین‌شناسی یافت می‌شود. وجود فیلها، گوزنها، کرگدنها و میمونهای شبیه انسان، پرندگان شاخدار، انواع طوطی و طاووس بیانگر ارتباط زمینی این قاره با هندوستان و قارۀ آسیا ست. از مهم‌ترین گونه‌های جانوری آفریقا می‌توان به بز و گاو وحشی، گورخر، کرگدن، زرافه، شیر، کفتار، تمساح و انواع خزندگان اشاره کرد. برخی از جانوران درشت‌اندام در نتیجۀ شکار بی‌رویه، رو به انقراض نهاده‌اند. رودهای این قاره زیستگاه انواع ماهی و تمساح هستند ( آفریقا، I / 33؛ ویلر، 2 / 252-253؛ مشیری، 214).
معادن
قارۀ آفریقا منابع معدنی و سرشاری دارد. این قاره در میان قاره‌های جهان از نظر ذخایر منگنز، کروم، بوکسیت، طلا، پلوتونیوم، کُبالت، الماس و فسفر مقام نخست؛ از نظر ذخایر مس، پنبۀ نسوز، اورانیوم و گرافیت مقام دوم؛ و از نظر منابع نفت، گاز، سنگ آهن، تیتانیوم، نیکل، جیوه، قلع، روی و سنگهای قیمتی مقام سوم را دارا ست. حوضه‌های عمدۀ نفت و گاز آفریقا در اطراف دریای مدیترانه و صحرا، ازجمله در الجزایر، تونس، لیبی، مصر، خلیج سوئز، گینه، نیجریه، گابُن، کنگو و آنگولا قرار دارند. معادن عمدۀ زغال‌سنگ این قاره در کشورهای آفریقای جنوبی، زیمبابوه، سوازیلند، بوتسوانا، موزامبیک، نیجریه، ماداگاسکار، تانزانیا و زامبیا واقع است. آفریقا پس‌از آمریکا از حیث ذخایر سنگ آهن، مقام دوم را دارد. از دیگر منابع معدنی این قاره می‌توان به سرب، روی و ولفرام اشاره کرد که در کشورهای مختلف پراکنده است. آفریقا معادن طلای سرشاری دارد که 93٪ ذخایر آن در جمهوری آفریقای جنوبی قرار دارد. پلاتین (طلای سفید) از دیگر منابع فلزی ارزشمند آفریقا ست. سنگهای قیمتی چون زمرد، لعل، الماس و یاقوت در کشورهای موزامبیک، زیمبابوه و ماداگاسکار یافت می‌شود ( آفریقا، I / 19-21).