آلاشهر
آلاشَهْر، در ترکی آلاشهیر، شهری از استان مانیسا در ترکیۀ کنونی (در عربی مَغنیسا)، واقع در °38 و ´21 عرض شمالی و °28 و ´32 طول شرقی، بر دامنههای شمالی تپههای متصل به رشته‌کوه بوزداغ، در درۀ رود آلاشهر (قوزو چای کهن) و 5 کیلومتری آن، با 170 متر ارتفاع از سطح دریا. این شهر در غرب ترکیه، در مسیر راه‌آهن افیون قره‌حصار ـ مانیسا ـ ازمیر، و 130 کیلومتری شرق ازمیر واقع شده است (اسلام آنسیکلوپدیسی؛ بریتانیکا؛ قاموسالاعلام) و جمعیت آن 611’25 تن است (سالنامۀ ترکیه، 48، آمار 1980م).
وجه تسمیه
آلاشهر به صورت اَلاشِهر، اَلاشِهِر (دایرةالمعارف الاسلامیة) و نیز اَلَهشهر (سعدالدین، 1 / 127؛ یزدی، 870) ضبط شده است و بعضی آن را الله‌شهر خواندهاند (قاموس کتاب مقدس، ذیل فیلادلفیا؛ بستانی)، اما گویا درست نباشد. این اشتباه ناشی از ترجمۀ نادرست بعضی مؤلفان غربی است که واژۀ «آلا» را الله پنداشتهاند (اسلام آنسیکلوپدیسی). جزءِ «آلا» در نام این شهر به معنای ازرق (کبود، رنگِ مایل به زردی، عسلی) است و آلاشهر به معنی شهر کبود یا زردرنگ (بستانی) یا شهر رنگارنگ (دانشنامه؛ دایرةالمعارف الاسلامیة) است. به گفتۀ برخی، این تسمیه به سبب رنگ‌آمیزی خانههای آن است (اسلام آنسیکلوپدیسی). این شهر تا پیش از قرن 5 ق / 11م که نخستینبار ترکها قسمتی از آناطولی را فتح کردند فیلادلفیا و در زمانهای بعدتر قیصریۀ جدید خوانده می‌شد. نام آلاشهر ترکیبی ترکی ـ فارسی است که ترکان بدان دادهاند و آنان، خود، طیّ سدههای 6 و 7ق / 12 و 13م این شهر را به همین نام میخواندند. ابن بیبی در 607 ق / 1210م آن را آلاشهر نامیده و از نام فیلادلفیا ذکری به میان نیاورده است (ص 37). این نکته مؤید آن است که این شهر در سدۀ 7ق / 13م با نام آلاشهر شهرت داشته است. با این حال، برخی معتقدند که در قرن 9ق / 15م، هنگامی که عثمانیها شهر را به تصرف درآوردند، آن را آلاشهر نامیدند.
تاریخچه
شهر فیلادلفیا را آتالوس دوم، فیلادلفوس، پادشاه پِرگاموس (یا پرگامون)، در حدود 150ق‌م بنا نهاد، و محتملاً پیش از ساخته شدن این شهر، هم در این نقطه شهری با جمعیت نسبتاً زیاد وجود داشته است. استرابون مینویسد که فیلادلفیا در معرض زلزلههای مکرر بوده است (اسلام آنسیکلوپدیسی). این شهر در دورۀ امپراتوری بیزانس اهمیت یافت. نخستینبار سلاجقۀ روم (در 467 یا 468ق / 1075 یا 1076م) در روزگار پادشاهی سلیمان بن قُتْلُمِش بر فیلادلفیا استیلا یافتند، اما در نخستین جنگهای صلیبی سپاهیان امپراتور روم شرقی بخش بزرگی از آناطولی غربی، ازجمله شهرهای ازمیر و فیلادلفیا را در 491ق / 1098م متصرف شدند و این شهر را به دژی استوار و پایگاهی در برابر حملات سلجوقیان بدل کردند (همان). با این حال حدود 3 قرن این شهر میان سپاهیان روم شرقی و سلجوقیان و امرای قرامان و عثمانیان مکرر دست‌به‌دست شد: کیخسرو اول سلجوقی در 607 ق / 1210م در جنگ با امپراتور بیزانس، در نزدیک این شهر کشته شد. در 702ق / 1303م یعقوب اول، امیر قرامان، آنجا را محاصره کرد. محاصرههای پی‌درپی در سالهای 707 و 724ق / 1307 و 1324م آنجا را جزیه‌گزار امرای قرامان ساخت. در نیمۀ اول سدۀ 8 ق / 14م این جزیه به بنی آیدین پرداخت می‌شد (سلیمان، 2 / 396؛ مشکور، 86، 165؛ زامباور، 142). در 735ق / 1335م امور بای (عمربک اول)، فرزند آیدین (آیدین اوغلو)، آلاشهر را محاصره و مجبور به تسلیم کرد و پس از گرفتن اموال و ثروت اهالی گروهی از لشکریان خود را بر آنجا گماشت (اسلام آنسیکلوپدیسی). این شهر تا 793ق / 1391م که ایلدیرم بایزید، سلطان عثمانی، آنجا را گشود در تصرف فرزندان آیدین اوغلو بود (همان). بعضی از مؤلفان غربی فتح شهر را در 781ق / 1379م به سلطان مراد اول نسبت دادهاند، ولی در این‌باره سند استواری در دست نیست. در 804 ق / 1402م امیر تیمور آلاشهر را متصرف شد و سرانجام در زمان سلطان مراد دوم (824-845 ق / 1421-1451م) این شهر به صورت قطعی به تصرف عثمانیها درآمد و بیش از 5 / 4 قرن در سکون و آرامش به سر برد و آنگاه به دست یونانیان افتاد (1337ق / 1919م). ترکان در جنگ استقلال ترکیه یونانیان را شکست دادند و یونانیان ناگزیر از ترک شهر شدند (1340ق / 1922م) و به هنگام ترک شهر، آن را آتش کشیدند؛ اما موقعیت جعرافیایی شهر چنان بود که توانست پس از ویرانی آبادانی خود را بازیابد و تا حدی به وضع پیشین بازگردد. آلاشهر در تقسیمات کشوریِ قدیم‌تر مرکز شهرستانی از سَنْجَق یا سَنْجاقِ (توابع) صاروخان (سرزمین آیدین و ازمیر) بود. در تقسیمات بعدی مرکز شهرستانی از ولایت آیدین و سرانجام شهری از استان مغنیسا گردید (دائرةالمعارف الاسلامیة؛ بستانی).
آثار تاریخی
فیلادلفیا (آلاشهر) را بارها زلزله لرزانده است. حصارهای ویران شهر قدیمی بر فراز تپهای به ارتفاع حدود 50 متر از سطح هنوز باقی است و نیز دیوارهایی که در دورۀ بیزانس (روم شرقی) ساخته شده با چند قلعۀ ویران به جای مانده است. به نوشتۀ مورخان ترک، ایلدیرم بایزید پس از فتح شهر در آنجا مسجد، حمام، مدرسه و بناهای دیگر ساخت و بخشی از عواید شهر را وقف خیرات محلی کرد و قسمتی دیگر را به امور خیریه در شهر بورسا (یا بروسه در مغرب آسیای صغیر) اختصاص داد. از آثار تاریخی آلاشهر مسجد شیخ صنعان است. تاریخ بنای این مسجد را 870 ق / 1466م نوشتهاند (یورت آنسیکلوپدیسی). اولیاء چلبی، که در 1082ق / 1671م از آلاشهر گذشته، آن را قصبه خوانده و تصویر زیبایی از آن ناحیه و اطرافش به دست داده است. وی آن را از توابع آیدین و محل اقامت کدخدا و فرمانده ینی‌چری معرفی کرده و نوشته است: حصار آلاشهر دارای 5 دروازه و 24 مسجد بزرگ و کوچک دارد که معتبرترین آنها مسجد ایلدیرم بایزید است. چلبی، پس از وصف مسجد مذکور، دربارۀ مدرسهها، مکتبها، حمامها، کاروانسراها و سایر بناها و مؤسسات و نیز موقعیت اقتصادی آلاشهر شرحی آورده است (سیاحتنامه، به نقل از اسلام آنسیکلوپدیسی). جهانگردی که در سدههای 12 و 13ق / 18 و 19م آلاشهر را دیدهاند، نوشتهاند که این شهر با پشت بامهایی پوشیده از سفال و خانههایی که با خشت خام یا چوب ساخته شده و روی آنها با آهک پوشیده شده و نیز 20 باب مسجد با منارههای زیبا که در میان درختان سرسبز به چشم میخورد، نمونۀ زیبای یک شهر‌مشرق زمینی است (اسلام آنسیکلوپدیسی). آلاشهر کنونی شهری است بیشتر کشاورزی با محصولاتی مانند توتون، کشمشِ فراوان و نیز انواع میوه. چشمۀ آب معدنی آنجا، که دارای املاح بسیاری است، در ازمیر خواستاران فراوان دارد (بریتانیکا). کارگاههای ریسندگی، بافت پارچههای پنبهای، رنگرزی و دباغی صنعت مختصر آنجا را تشکیل میدهد (الخوری). جمعیت آلاشهر در 1307ق / 1890م، 000’17 تن مسلمان، 000’4 تن ارتدکسِ یونانی و در 1364ق / 1945م جمعیت خود شهر 883’8 تن بود که همه مسلمان بودند و جمعیت ایالت، که مساحت آن به 115’1 کمـ 2 میرسید، 792’45 تن بود. جمعیت شهر از 243’23 تن (در 1975م) به 611’25 تن (در 1980م) افزایش یافته است (سالنامۀ ترکیه، 48).
مآخذ
ابن بیبی، یحیی بن محمد، مختصر سلجوقنامه، به کوشش هوتسما، لیدن، 1902م؛ اسلام آنسیکلوپدیسی؛ اسناد و مکاتبات تاریخی ایران، به کوشش عبدالحسین نوایی، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1356ش، ص 85؛ بریتانیکا؛ بستانی (فؤاد افرام)؛ الخوری، سلیم جبرائیل و سلیم شحاده، آثارالادهار، بیروت، 1875-1876م؛ دائرةالمعارف الاسلامیة، (اول و دوم)؛ زامباور، ادوارد ریتر، معجمالانساب، ترجمۀ زکی محمدحسن بک و حسن احمد محمود، دارالرائد العربی، 1400ق؛ سعدالدین خواجه محمد، تاج التواریخ، استانبول، 1279ق؛ سلیمان، احمدسعید، تاریخ الدول الاسلامیة، قاهره، دارالمعارف بمصر، 1972م؛ قاموس الاعلام؛ مشکور، محمدجواد، اخبار سلاجقۀ روم، تبریز، کتابفروشی تهران، 1350ش؛ هاکس، جیمز، قاموس کتاب مقدس، صص 675-676؛ یزدی، شرفالدین علی، ظفرنامه، به کوشش عصامالدین اورونبایوف، تاشکند، انتشارات فن، 1972م؛ یورت آنسیکلوپدیسی، نیز:
Turkey Yearbook, Ankara, 1983.
جعفر شعار