ابیاری
اَبْیاری، عبدالهادی نَجا (1236-1305 ق / 1821- 1888 م)، نویسندۀ، ادیب، لغت‌شناس و فقیه شافعی مذهب مصر. وی در ابیار (میان قاهره و اسكندریه) به دنیا آمد (شیخو، 2 / 88؛ سندوبی، 222) و نسبت ابیاری او ازهمین جاست و چون دیر زمانی در الازهر تدریس كرد، نسبت ازهری نیز یافت.
ابیاری در خانواده‌ای دانشمند پرورده شد. مقدمات ادب را در ابیار نزد پدر آموخت (شیخو، همانجا)، سپس راهی الازهر شد و مدتی دراز در آنجا با جدیت تمام به تكمیل دانش خویش در علوم اسلامی و لغوی پرداخت و از استادانی همچون شیخ محمود دمنهوری و شیخ ابراهیم بیجوری (باجوری) و دیگران كسب فیض نمود و پس از اندك مدتی به مقام علمی والایی دست یافت (همانجا؛ زیدان، 216-217)، چندانكه خدیو اسماعیل پاشا مسئولیت آموزش و پرورش فرزندان خویش را به وی سپرد (سندوبی، همانجا)؛ سپس مورد بی‌مهری خدیو قرار گرفت و در 1289 ق مجبور به ترك قاهره و اقامت در ابیار شد (ابیاری، 7). زمانی كه شاگردش، خدیو توفیق پاشا فرزند اسماعیل (حك 1296- 1309 ق)، به زمامداری مصر رسید، شیخ را به سمت امام و مفتی مخصوص دربار برگزید. وی تا پایان عمر در این سمت باقی ماند (شیخو، همانجا؛ سندوبی، 223). ابیاری در نهضت علمی مصر تأثیر بسزایی داشت (زیدان، 216). وی با بسیاری از ادبا و دانشمندان زمان خویش از جمله شیخ ابراهیم احدب، احمد فارس شدیاق و شیخ ناصیف یازجی دوستی داشت و میان آنان رسائل چندی ردّ و بدل شده است. رسائل و منشآت شیخ به ابراهیم احدب، خواه منظوم و خواه منثور، به صورت مجموعه‌ای به نام الوسائل الادبیة فی الرسائل الاحدبیة گردآوری شده است (شیخو، زیدان، همانجاها). این فقیه دانشمند در زمان حیات خویش كتابخانۀ بزرگی فراهم آورد كه متأسفانه پس از وفاتش از میان رفت (نک : بستانی).
ابیاری در قاهره درگذشت و در زاویۀ شیخ اسماعل شعرانی در كفّر الطماعین به خاك سپرده شد (خدیویه، 2 / 206). برخی منابع تاریخ وفات او را 1306 ق آورده‌اند (زیدان، 217؛ شیخو. همانجا). ابیاری شاگردان مشهوری پروراند که از جملۀ آنان می‌توان به شیخ حسن طویل و شیخ محمد بسیونی اشاره کرد (زیدان، همانجا).
ابیاری در زمینۀ علوم یا ادبیات چیز تازه‌ای به دست نداده است. سبكش در نوشته‌های معمولی نسبتاً روان است، اما چون به نگارش رساله می‌پردازد، اسیر صنعت و تكلف می‌شود و از رسائل كهن عربی، نظیر رسائل صاحب بن عباد و ابوبكر خوارزمی پیروی می‌كند. اوج صنعت‌گرایی او در کتاب الوسائل الادبیة نمایان است (نک : آثار).
ابیاری شعر نیز می‌سروده و قصایدی چند از وی در دست است. این قصاید كه گاه در پاسخ رسائل ادبی شیخ ابراهیم احدب سروده شده‌اند، با وجود استواری، از احساس شاعرانه بی‌بهره‌اند (نک : ابیاری، 11-12، جم ). در خلال آنها محسنات بدیعی از قبیل جناس، طباق و تلمیح به كار گرفته شده كه ناچار شعر را متكلف ساخته است. علاوه بر این وی انبوهی شعر تعلیمی، خاصه ارجوزه، سروده و برخی از علوم اسلامی و ادبی را به منظور سهولت حفظ كردن در قالب آن اشعار عرضه كرده و گاه به شرح و تفصیل آنها پرداخته است. از جملۀ این آثار می‌توان از منظومۀ الحدیقه در علم بلاغت نام برد. همین منظومه را او خود در رساله‌ای به نام الازهار الأنیقة فی شرح الحدیقة شرح كرده است، اما پس از چندی گمان كرده كه شاید فهم مضامین و معانی آن بر خواننده دشوار آید، از این رو بار دیگر بر آن منظومه شرح جدیدی موسوم به ثمرة المجاز و الحقیقة فی شرح ابیات الحدیقة نوشته است.
ابیاری علاقۀ وافری به شرح آثار ادبی دیگران اعم از منظوم یا منثور داشته است. از جملۀ این آثار می‌توان از كتابهای متعددی كه در شرح منظومة البلیانی، شرح راحة الارواح، شرح مغنی اللبیب، شرح منظومۀ بدریۀ برزنجی موسوم به جالیة الكدر، شرح مقدمۀ قسطلانی و شرح ارشـاد المرید، تألیف كرده، نام برد (نک : آثار).
آثـار
از آثار به جا مانده از ابیاری كه بیش از 40 اثر است (نک : زیدان، همانجا)، چنین برمی‌آید كه وی در انواع علوم ادبی و اسلامی زمان خویش چون ادب، فقه، حدیث، تصوف، تاریخ، لغت، صرف و نحو و بلاغت تبحر داشته است:
الف ـ چاپی
1. باب الفتوح لمعرفة احوال الروح، در تصوف و توحید، مشتمل بر مباحث فلسفی دربارۀ روح است كه در 1304 ق در قاهره چاپ شده است. 2. حسن البیان فی نظم مشترك القرآن، كه به همراه اثر دیگر او به نام نفحة الاكمام چاپ شده است (مصر، 1276 ق / 1859 م). 3. رضاب المرتشف فی نظم ماورد فی الصحیحین من المؤتلف و المختلف. این اثر دربارۀ اصطلاحات علم حدیث است و توسط خود مؤلف نیز شرح شده است (مصر، 1295 ق). 4. زكاة الصیام بارشاد العوام، در فقه شافعی (مصر، 1305 ق). 5. سعود المطالع لسعود المطالع در 2 جلد، مشتمل بر شرح و تفصیل 41 شیوۀ حل معما با اسم خدیو اسماعیل است. این كتاب شامل موضوعاتی سخت گوناگون و پراكنده، چون تاریخ فراعنه و خلفا، طبایع انسان و مضامین مختلف دیگری از همین قبیل است و هیچ ترتیب خاصی ندارد (واندیك، 410)، مصر، 1283 ق. 6. طرفة الربیع فی نظم انواع البدیع، ارجوزه‌ای در علم بدیع كه به همراه نفحة الاكمام چاپ شده است (1276 ق). 7. العرائس الواضحة الغرر، در شرح منظومۀ بدریۀ مشهور به جالیة الكدر، تألیف جعفر برزنجی است و در آن اسامی جنگجویان بدر و اُحُد و فضایل آنان آمده است (قاهره، 1299 ق). 8. الفواكه الجنیة (الجنویة) فی الملتقطات النحویة یا الفواكه فی الادب، جنگی است مشتمل بر داستانها و نكته‌هایی دربارۀ ادب، قرآن، احادیث نبوی، موعظه، حكمت، تصوف و ... (قاهره، 1300 ق). 9. القصر المبنی علی حواشی المغنی، كه حاشیه‌ای است بر حاشیۀ مغنی اللبیب، بخش باقی ماندۀ آن (اول باب دوم) در دو مجلد چاپ شده است (مصر، 1301 ق). 10. كشف النقاب. در این اثر ابیاری منظومۀ رضاب المرتشف خود را شرح كرده است. تألیف در 1285 ق و چاپ در قاهره (1295 ق). 11. الكلام علی الصوفیة من سعود المطالع، در تصوف كه همراه با ترجمۀ فرانسۀ آرنو چاپ شده است (الجزایر، 1307 ق / 1889 م). 12. الكواكب الدریة فی نظم الضوابط العلمیة، دربارۀ علوم گوناگون ادبی است كه یك بار در 1304 ق در حاشیۀ المواكب العلیة و بار دیگر جداگانه در 1307 ق در مصر به چاپ رسیده است. 13. لغز به ثلاثون علماً (مصر، 1278 ق). 14. المواكب العلیة فی توضیح الكواكب الدریة فی نظم الضوابط العلمیة، گلچینی از مسائل و علوم گوناگون ادبی، فقهی، زبان‌شناسی و مختصری هم راجع به علم نجوم است كه در برخی منابع، تنها به‌عنوان كتابی نحوی معرفی شده است (سركیس، 1 / 360؛ زركلی، 4 / 174)، قاهره، 1304 و 1307 ق. 15. النجم الثاقب فی المحاكمة بین البرجیس و الجوائب. میان شیخ احمد فارس شدیاق، مدیر روزنامۀ جوائب و سلیمان حرائری، مدیر روزنامۀ برجیس مناظره‌ای در لغت رخ داد و ابیاری به منظور داروی كتاب مذكور را نوشت. تألیفات و چاپ در قاهره، 1279 ق (نک : زیدان، 218؛ شیخو، 2 / 88). 16. نفحة الاكمام فی مثلثات الكلام. این اثر منظوم در لغت و پیرامون تفسیر الفاظی است كه دارای حروف مشابه هستند و با تغبیر اعراب و اختلاف حركات معانی آنها عوض می‌شود. مطالب كتاب به ترتیب حروف الفبایی است و عنوان آنها ضبطهای گوناگون دارد. چاپ در 1276 ق (نک : زیدان، 217؛ زركلی، شیخو، همانجاها؛ بغدادی، ایضاح، 2 / 668). 17. نیل الامانی فی توضیح مقدمة القسطلانی، در علم حدیث و حاشیه‌ای بر مقدمۀ شرح قسطلانی بر صحیح بخاری است، تألیف آن در 1283 ق انجام گرفته (تیموریه، 2 / 34) و در سالهای 1325 و 1326 ق در مصر در حاشیۀ كتاب ارشاد الساری لشرح صحیح البخاری تألیف قسطلانی به چاپ رسید (سركیس، 1 / 361). 18. الوسائل الادبیة فی الرسائل الاحدبیة، مشتمل بر مكاتبات لغوی و ادبی است كه میان ابیاری و شیخ ابراهیم احدب رد و بدل شده است. رسائل وی بیشتر در اخوانیات و شامل آرایشهای لفظی است. این رسائل از آنجایی كه با ذكر زمان و مكان نگارش وموضوع رساله آ‌غاز شده، می‌تواند در تعیین تاریخ تألیف و نیز شرح پاره‌ای از حوادث زندگی نویسنده مورد استفاده قرار گیرد. وی در این رسائل به شرح كلمات دشوار رسائل احدب می‌پردازد. به عنوان مثال، در انتهای یكی از رسائل احدب به شرح برخی واژه‌ها و شخصیتهای قدیم ایرانی همچون: فریدون، كوروش، اردشیر و بابك پرداخته است (نک : ابیاری، 47-53).
ب ـ خطی
1. الازهار الانیقة فی شرح الحدیقة، در علم بیان و در شرح منظومۀ الحدیقۀ خود او. در 1276 ق تألیف شده كه نسخه‌ای از آن در دارالكتب موجود است (دارالكتب، 7 / 61). 2. ترویح النفوس علی حواشی القاموس (زیدان، 218). بغدادی نام كتاب را تفریح النفوس فی حواشی القاموس آورده است (همان، 1 / 301، هدیه، 1 / 644). 3. ثمرة المجاز و الحقیقة فی شرح ابیات الحدیقة. همانگونه كه از نام كتاب برمی‌آید، این اثر شرح مجددی بر منظومۀ الحدیقۀ مؤلف است. نسخه‌ای از آن در دارالكتب موجود است (دارالكتب، 7 / 65). 4. دورق الانداد فی اسماء الاضداد. این اثر منظومه‌ای در علم لغت است. ابیاری خود، آن را در رساله‌ای موسوم به رونق الاسیاد شرح دورق الانداد شرح كرده است. این كتاب همچنین توسط خلیجی در رساله‌ای جداگانه به نام الكأس المروق علی الدورق شرح شده است. نسخه‌ای از آن در دارالكتب موجود اسـت (همـان، 7 / 7؛ نیز نک : سركیس، همانجا). 5. راحة الحلوانی، مشتمل بر تحقیقاتی در علم لغت و ردّی بر منتقدان كتاب الضوء الشارق، تألیف مصطفی بكری است (زركلی، همانجا). 6. زهرة الطلع النضید علی ارشاد المرید، در علم كلام كه نسخ خطی آن در كتابخانۀ ازهریه موجود است (ازهریه، 3 / 225). 7. صحیح المعانی فی شرح منظومة البلیانی، دربارۀ اصطلاحات علم حدیث. همانگونه كه از نام كتاب برمی‌آید شرحی بر منظومة البلیانی است (بغدادی، زیدان، همانجاها). 8. نشوة الافراح فی شرح راحة الارواح، در شرح قصیدۀ راحة الارواح محمد هراوی شافعی است كه در 1280 ق سروده شده است. دو نسخه از این كتاب در كتابخانۀ ازهریه موجود است (ازهریه، 5 / 288).
آثار یافت نشده
البهجة التوفیقیة فی اللغة و الادب، الثغر الباسم فی مختصر حاشیة البیجوری علی ابن قاسم، حجة المتكلم علی متن مختصر النووی لصحیح مسلم، الحدیقة فی علم البیان، رونق الاسیاد شرح دورق الانداد، زهر الروابی شرح وضعیة الانبابی، زهرة الحمدلة فی الكلام علی البسملة، سرور الغنی شرح المورد الهنی، سعود القرآن فی نظم مشترك القرآن، فاكهة الاخوان فی مجالس رمضان، المورد الهنی و النور المبین للحصن الحصین (بغدادی، همانجا).
بغدادی اثری به نام سحرالعیون فی الغزل را منسوب به او دانسته است (همانجا)، اما این اثر در واقع متعلق به یكی از شاگردان شهاب‌الدین احمد بن محمد حجازی (790-875 ق) بوده كه به اهتمام ابیاری در 1276 ق در مصر چاپ شده است (سركیس، 1 / 359؛ واندیك، 410) .
مآخذ
ابیاری، عبدالهادی نجا، الوسائل الادبیة فی الرسائل الاحدبیة، قاهره، 1301 ق / 1883 م؛ ازهریه، فهرست؛ بستانی؛ بغدادی، ایضاح؛ همو، هدیه؛ تیموریه، فهرست؛ خدیویه، فهرست؛ دارالكتب، فهرست؛ زركلی، اعلام؛ زیدان، جرجی، تراجم مشاهیر الشرق، بیروت، دارمكتبة الحیاة؛ سركیس، یوسف الیان، معجم المطبوعات، قاهره، 1346 ق / 1928 م؛ سندوبی، حسن، اعیان البیان، قاهره، 1332 ق / 1914 م؛ شیخو، لوئیس، الآداب العربیة فی القرن التاسع عشر، بیروت، 1910 م؛ واندیك، ادوارد، اكتفاء القنوع، قاهره، 1897 م.