اردن
اُرْدُن [ordon]، کشوری در آسیای جنوب غربی که پس از پایان جنگ جهانی اول و فروپاشی امپراتوری عثمانی با نام ماوراء اردن با قیمومت انگلستان به وجود آمد و در پایان دورۀ قیمومت، در 1948م با تغییراتی که در مرزهای آن داده شد، به صورت کشوری پادشاهی درآمد. نام رسمی آن المملکة الاردنیة الهاشمیة است. اردن میان °29 و ´33 عرض شمالی قرار دارد و نصف‌النهار °37 آن را به دو نیم تقسیم می‌کند. این کشور از شمال به سوریه و عراق، از مشرق به عربستان سعودی و عراق، از جنوب به عربستان سعودی و از مغرب به اسرائیل محدود است. در منتهى‌الیه جنوبی، 26 کمـ مرز آبی با دریای سرخ دارد.
اردن از نظر وسعت تاکنون دستخوش تغییراتی شده است. مساحت آن در بدو امر، به هنگام محدود بودن از سمت مغرب به ساحل شرقی رود اردن، 800‘88 کمـ2 بود، ولی از 1949م که اردن زمینهای سامره و یهودیه را در ساحل غربی رود اردن به تصرف درآورد، وسعت آن به 188‘96 کمـ2 افزایش یافت. پس از جنگ6 روزۀ 1967م، حدود600‘5کمـ2 از اراضی ساحل غرب رود اردن به تصرف اسرائیل درآمد که هنوز به همان وضع باقی است. مساحت کلی اردن 326‘89 کمـ2 است.
کشور اردن مانند بسیاری از سرزمینهای همجوار دارای آب و هوای مدیترانه‌ای است. باران اردن اندک و فصل ریزش آن ماههای سرد سال است. مقدارمتوسط باران سالانۀ اردن را 3/ 27 سانتی‌متر دانسته‌اند که از 5 سانتی‌متر در نواحی بیابان تا 100 سانتی‌متر در باریکۀ غربی نوسان دارد.
جمعیت اردن از 375 هزار نفر در بدو تشکیل، در 1946م به 000‘100‘1 نفر افزایش یافت. در سرشماری 1961م معلوم شد که جمعیت اردن با آهنگ 3٪ رشد داشته است و درنتیجه در 1967م، یعنی هنگام بروز جنگ 6 روزه، یک میلیون نفر دیگر بر جمعیت آن افزوده شده بود که 720 هزار نفر از آنان جزو پناهندگان سازمان ملل متحد به ثبت رسیده بودند. از 1970م به بعد جمعیت اردن با آهنگ سریع‌تری افزایش‌یافت. جمعیت این‌کشور براساس برآورد 1996م، 000‘ 333‘4 نفر است که حدود 3/ 1 میلیون نفر آن را پناهندگان فلسطینی‌تشکیل می‌دهند. جمعیت پایتخت این کشور ــ عمان ــ در 1989م برابر 300‘936 نفر بود. بعد از عمان از نظر شمار جمعیت، به ترتیب شهرهای اربد و زرقا قرار دارد. شهرهای دیگر اردن اینهاست: بیت لحم، سلط، جنین، رام‌الله، مأدبا، رمثا و اریحا که تمام شهرها بجز عمان، اربد، رمثا و سلط در ساحل غربی قرار دارند. در سالهای اخیر شهرکهای بسیاری در طول راه‌آهن عمان ـ عقبه ایجاد شده که از توسعۀ سریع شهرنشینی در اردن حکایت می‌کند.
مهاجرت و جابه‌جایی جمعیت در کشور اردن نسبتاً زیاد بوده است، زیرا در زمان تشکیل آن، شمار بسیاری از ساکنان ساحل غربی رود اردن به ساحل شرقی مهاجرت کردند و بار دیگر پس از جنگ1967م و اشغال بخشی از ساحل غربی به‌وسیلۀ اسرائیل، 200 هزار نفر به ساحل شرقی کوچ کردند. عامل دیگر مهاجرتها، توسعۀ شهرنشینی و نزدیک بودن به مرکز صنایع مخصوصاً در عمان و زرقا و رونق بازار کار در این دو شهر بوده است. همچنین بی‌ثباتی و اغتشاشات لبنان در دهۀ 1970م سبب شد که بسیاری از طبقات ثروتمند و متمکن آن کشور به اردن مهاجرت کنند. در مقابل این مهاجرتها، در سالهای اخیر 339 هزار نفر اردنی در خارج از کشور اقامت گزیده‌اند که انتقال پس‌اندازهای آنان به اردن بخشی از منابع ارزی این کشور را فراهم ساخته که البته از نظر اقتصادی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.
جمعیت امروزی اردن به‌رغم اشتراک در زبان و مذهب، به سبب تحولات تاریخی از نظر نوع معیشت و تفاوتهای طبقاتی از عناصر مختلف تشکیل می‌شود که از آن جمله می‌توان به 3 عنصر مهم فلسطینی، اردنی و بدویان (بادیه‌نشینان) اشاره کرد.
درمیان جمعیت‌اردن، شمار اندکی‌عناصر غیرعرب نیز مشاهده می‌شود که اقلیتهای قومی را به وجود می‌آورند، مانند چرکسها و چچنها. در میان این اقلیتها از همه مهم‌تر چرکسها هستند که شمار آنان به 25 هزار تن می‌رسد. آنان بازماندۀ قفقازیهایی هستند که به وسیلۀ سلاطین عثمانی برای برقراری امنیت و نظم در بادیه‌ها، به این‌منطقه کوچانده شده بودند. از اینان، چرکسها گروه مشخص سُنی، و چچنها (2 هزار تن) گروه شیعه را تشکیل می‌دهند که با گذشت سالها، زبان و آداب ملی خود را حفظ کرده‌اند. عنصر دیگری که اقلیت نژادی ـ مذهبی به‌شمار می‌رود، ارمنیها هستند که شمار آنان را 1٪ کل جمعیت برآورد کرده‌اند.
عربی زبان رسمی و همگانی و اسلام دین رسمی و مبنای قانون اساسی اردن است و 93٪ جمعیت اردن از مذاهب اهل سنت پیروی می‌کنند. در حدود 6٪ از جمعیت اردن مسیحی هستند که دوسوم آنان پیرو کلیسای ارتدکس یونانی و بقیه یا متعلق به کلیسای کاتولیک رومی، یا پرتستان هستند. بیشتر مسیحیان اردن شهرنشین‌اند و به امور اداری، اجرایی و بازرگانی اشتغال دارند و در شهرهای عمان، کرک، سلط، مأدبا و در ساحل غربی در قدس، رام‌الله، بیت لحم و روستاهای مجاور این شهرها ساکن‌اند. در شهرستان عمان شمار اندکی دروزی نیز ساکن‌اند و بیشتر در شهر عمان اقامت دارند.
در سالهای پیش‌از جنگ جهانی اول، کشاورزی اساس اقتصاد ساکنان ساحل شرقی رود اردن بود و دولت در امور اقتصادی مداخلۀ بسیار اندک داشت. در سالهای بین دو جنگ جهانی، تفاوت چشم‌گیری در اقتصاد اردن به‌وجود نیامد، جز اینکه مداخلۀ دولت نوبنیاد مرکزی همواره در امور داخلی بیشتر شد. دولت جدید اردن نخست نیروهای انتظامی و دفاعی را که لازمۀ تأمین امنیت بود، تقویت کرد و سپس به ایجاد تسهیلات اقتصادی و آموزشی و بهداشتی پرداخت، ولی با وجود این، توسعۀ صنعتی اردن بسیار اندک بود، تا آنکه در سالهای پس از جنگ جهانی دوم و به‌خصوص پس از 1948م و تصرف سواحل غربی رود اردن، تغییرات مهمی در اوضاع اقتصادی و اجتماعی اردن به وجود آمد. این تغییرات با افزایش ناگهانی جمعیت و ورود مهاجران فلسطینی از ساحل غربی به ساحل شرقی رود اردن آغاز شد و طولی نکشید که اقتصاد کشاورزی را به نوعی اقتصاد خدماتی مبدل ساخت که خود از ضرورتهای نگاهداری مهاجران ساحل غربی نشأت می‌گرفت. در عین حال مهاجران که سرمایه، مهارت و دانش کار به همراه آورده بودند، باعث رونق اقتصاد کشور شدند و در نتیجه، نهضت بی‌سابقه‌ای در فعالیتهای اقتصادی بخش خصوصی آغاز شد. از این‌رو در سالهای 1952-1966م تولید ناخالص داخلی اردن با آهنگ متوسط 9/ 6٪ و تولید ناخالص ملی تا میزان 5/ 7٪ رشد پیدا کرد. در همان سالها، انقلابهای اجتماعی و اقتصادی سوریه باعث شد که 200 تا 300 هزار لبنانی ساکن سوریه با سرمایه‌های هنگفت و تجارب کافی به لبنان و اردن کوچ کنند که این خود بر رونق و رواج فعالیتهای اقتصادی این کشور افزود.
در 1967م جنگ اعراب و اسرائیل و اشغال سرزمینهای ساحل غربی رود اردن به‌وسیلۀ ارتش اسرائیل باعث شد که اردن نه فقط سرزمینهای حاصل‌‌خیز غنی و دارای اقتصاد شکوفا را از دست بدهد، بلکه همراه آن از جمعیتی سخت‌کوش و فعال در رشته‌های مختلف صنعت و نیز از مبلغ قابل توجهی درآمد ارزی که از جهانگردان و زائران اماکن مقدس ساحل غربی به دست می‌آورد، محروم شود. بلافاصله پس از واقعۀ 1967م حدود300 هزار پناهندۀ دیگر به جمع پناهندگان قبلی اردن افزودن شد که نگاهداری و تأمین حوایج زندگی آنان بار سنگین دیگری بر دولت اردن تحمیل کرد.
از 1976م اقتصاد اردن رونقی دیگر یافت، کسری موازنۀ بازرگانی خارجی اردن که همواره وجود داشته است، از طریق گردشگری و انتقال صرفه‌جویی اردنیهای فعال مقیم خارج و کمکهای بلاعوض یا وامهای‌توسعه‌ای درازمدت‌کشورهای عربی و آمریکا جبران شده است.
در هر جای اردن که کشاورزی رونقی دارد، از برکت وجود رود اردن و شاخه‌های آن است. در اردن بزرگ‌ترین طرحی که به منظور آبیاری اجرا شده، طرح غور شرقی است که هدف نخستین آن انحراف آبهای رود یرموک و انتقال آن برای آبیاری بخشهای شمالی اردن است. در سالهای 1972 تا 1978م طرح بزرگ دیگری با ایجاد سد امیر طلال به اجرا درآمد و طولی نکشید که «طرح توسعۀ درۀ اردن»، سدهای دیگری نیز بر روی زرقا و دیگر شاخه‌های رود اردن ایجاد کرد.
فعالیت طرح توسعۀ درۀ اردن محدود به ایجاد شبکۀ آبیاری نیست، بلکه فعالیتهای جانبی آن شامل ایجاد شبکۀ برق، ارتباطات، تأسیسات بسته‌بندی و بازاریابی،مدارس، بیمارستانها، مسکن، شبکه‌های آبیاری پلاستیکی و قطره‌ای گل‌خانه‌ها، آزمایشگاههای کشاورزی، کود شیمیایی و امثال آن نیز می‌شود.
اردن از نظر منابع معدنی چندان غنی نیست و برخلاف دیگر کشورهای عربی خاورمیانه منابع نفتی قابل توجه ندارد، ولی در مقابل دارای منابع سرشار فسفات است که در اقتصاد کشور جای نفت را گرفته است و بی‌تردید مهم‌ترین ثروت ملی طبیعی آن را تشکیل می‌دهد. از دیگر منابع معتبر اردن انواع املاح بحرالمیت، مخصوصاً پتاسیم و انواع سنگهای ساختمانی است.
تأکید دولت اردن در توسعۀ صنعت بر دو پایۀ اصلی برنامه‌ریزی شده است: یکی استخراج و استحصال منابع زمینی صادراتی به منظور افزایش هرچه بیشتر صادرات و تأمین ارز خارجی، و دیگری توسعۀ صنایع داخلی محلی با هدف تأمین نیاز داخلی که جایگزین مصنوعات و مواد مصرفی وارداتی شود. دولت همچنین در راه استخراج منابع زیرزمینی تلاش فراوان می‌کند تا تسهیلات لازم را برای توسعۀ صنایع فراهم سازد.
در 1992م اردن دارای 619 کمـ راه‌آهن یک‌خطه بوده که معروف به راه‌آهن حجازاست. در همین‌سال اردن دارای500‘7کمـ راه زمینی بوده که 500‘5 کمـ آن آسفـالت درجه 1 و 000‘2 کمـ شوسه بوده است. یکی از شاهراههای مهم اردن بزرگراه عمـان ـ جرش ـ رمثاست که پایتخت را به مرز سوریه در شمال متصل می‌سازد. دیگر بزرگراه عمان ـ معان ـ عقبه است که مهم‌ترین راه برای حمل کالا به‌شمار می‌رود. از معان بزرگراه دیگری به نام بزرگراه صحرا آغاز شده است که اردن را از طریق مدوره به عربستان سعودی می‌پیوندد. راه دیگری که از نظر جهانگردی اهمیت فراوان دارد، شاهراه عمان ـ قدس است. از راههای مهم دیگر راهی است که از بندر عقبه به ناحیۀکشاورزی غور جنوبی منتهی می‌شود. بزرگراههای اردن که شهرهای عمده را به هم می‌پیوندد، به وسیلۀ وزارت راه اردن اداره می‌شود، ولی در فواصل بین شهرها و مخصوصاً در درۀ اردن و سرزمین پرنعمت غور راههای روستایی فراوان احداث شده که بیشتر آسفالته‌اند و از طریق همین شبکه راههای روستایی است که فرآورده‌های کشاورزی اردن به مراکز حمل و نقل داخلی، یا به بندر عقبه که همۀ راهها بدان ختم می‌گردد، منتقل می‌شود.
حمل و نقل هوایی اردن در دهۀ 1960م توسعۀ سریعی یافت. اکنون اردن دارای 19 فرودگاه است که مهم‌ترین آنها فرودگاه بین‌المللی عمان است.
آثار مهم تاریخی اردن که مورد توجه جهانگردان قرار می‌گیرند، اینهاست: جرش، که یکی از عالی‌ترین نمونۀ شهرهای رومی ـ یونانی است که از روزگاران گذشته باقی مانده است؛ مأدبا، که آثار عصر مفرغ مربوط به 1500 تا 2000ق‌م در آن برجای مانده است؛ پترا، شهری که در بدنۀ کوههای ماسه‌سنگ قرمز رنگ پدید آمده است؛ و سرانجام مساجد و کلیساها و مکانهای مقدس فراوان که بیشتر در ساحل غربی رود اردن قرار دارند.
در سالهای اخیر بجز جهانگردان آمریکایی و اروپایی، شمار بسیاری عرب ثروتمند برای استفاده از هوای مطلوب و مزایای دیگر در اردن، به جمع جهانگردان اضافه شده‌اند.
در 1980م شمار جهانگردان بیش از یک میلیون تن بوده، و در 1989م به 000‘280‘2 تن رسیده است، ولی در 1992م شمار جهانگردان از 436 هزار تن تجاوز نکرد که از همین عدۀ کم، 389 میلیون دلار عاید اردن شده است.
جمع (برآورد 2006م): 558‘282‘5 تن.*
مآخذ
بررسی اجمالی کشور پادشاهی اردن هاشمی، وزارت امور خارجه، ادارۀ هشتم سیاسی، تهران، 1353ش؛ نیز: