ارس
اَرَس [aras]، رودی که از ترکیه سرچشمه می‌گیرد و ضمن گذر از مناطق کوهستانی آرارات و مرز جمهوری اسلامی ایران با جمهوریهای ارمنستان و آذربایجان به دریای خزر می‌ریزد. در نوشته‌های مربوط به یونان و روم باستان، نام ارس به صورت آراکسس و در نوشته‌های متأخر به صورت ارکس آمده است.
طول رود ارس از سرچشمه تا محلی که به دریای خزر می‌ریزد، 072‘1کمـ است. این رود از دو شاخۀ مجزا تشکیل شده است: یک شاخه از ارتفاعات مین گول داغ (هزار برکه) در جنوب ارزروم نزدیک سرچشمۀ فرات به‌ارتفاع 152‘ 3 متر آغاز می‌شود و شاخۀ دیگر از ارتفاعات ارمنستان سرچشمه می‌گیرد و در محلی به نام زنگنه در منتهى‌الیه شمال غربی ایران و مرز مشترک ایران با جمهوریهای ارمنستان و آذربایجان جریان می‌یابد. این رود در نزدیکی شهر صابرآباد در منطقه‌ای که 11 متر پایین‌تر از سطح دریاست، به رود‌کر می‌پیوندد. وسعت حوضۀ آبریز آن را به تفاوت 100 هزار کمـ 2 تا 220‘100 کمـ 2 نوشته‌اند. عمق متوسط ارس نیز حدود 5/ 2 متر است. 44٪ از آب ارس از طریق آبهای زیرزمینی، 38٪ از برفهای آب شده و 18٪ از آب باران تأمین می‌شود. تقریباً 23٪ آب رود ارس از آبهای واقع در خاک ترکیه، 38٪ از قفقاز و 39٪ از آبهای ایران تأمین می‌شود.
بر رود ارس در مرز ایران و جمهوری آذربایجان نزدیک شهر نخجوان، نیروگاه برق آبی احداث شد و در 1350ش مورد بهره‌بـرداری قـرار گـرفت. حجم مخزن آب سد ارس 35/ 1 کمـ3، ارتفاع آن 35 متر و طول آن 900 متر است. سد دیگری نیز مشترکاً از سوی دو دولت ایران و اتحاد جماهیر شوروی سابق در منطقۀ میل و مغان احداث شده است که بخشی از کانال آبیاری آن در اراضی جمهوری آذربایجان و بخشی دیگر در اراضی ایران کشیده شده است.*
مآخذ
بدیعی، ربیع، جغرافیای مفصل ایران، تهران، 1362ش؛ بلاذری، احمد، فتوح البلدان، به کوشش دخویه، لیدن، 1865م؛ جغرافیای کامل ایران، وزارت آموزش و پرورش، تهران، 1366ش؛ حدود العالم، به کوشش منوچهر ستوده، تهران، 1340ش؛ حمدالله مستوفی، نزهة القلوب، به کوشش گ. لسترنج، لیدن، 1331ق/ 1913م؛ خاکپور، هرمز، روابط ایران و اتحاد جماهیر شوروی، 1941-1975م، تهران، 1355ش؛ دایرة‌المعارف فارسی؛ قرآن مجید؛ مبشری، فریدون و دیگران، ارزیابی وضع موجود و امکانات توسعۀ منابع آب (منطقۀ آذربایجان)، تهران، 1351ش؛ مجموعه قراردادهای ایران و اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی، وزارت امورخارجه، تهران، 1338ش، شم 2؛ مسعودی، علی، مروج الذهب، پاریس، 1914م؛ هویدا، رحیم، «رودخانۀ ارس و رویدادهای تاریخی اطراف آن»، مجلۀ بررسیهای تاریخی، تهران، 1350ش، س 6، شم 2؛ یشتها، به کوشش ابراهیم پورداود، بمبئی، 1928م؛ نیز: