اشمونی
اُشْمونی، ابوالحسن نورالدین علی بن محمد بن عیسى (838-917 یا 918 ق / 1435-1511 یا 1512 م)، نحوی، مقری و فقیه شافعی مذهب مصری. وی در ناحیۀ «قناطر السباع» زاده شد. در آغاز، چنانكه معمول آن زمان بود، قرآن و چند منظومۀ فقهی و ادبی را از برنمود و از حدود 16 سالگی، در درس شیوخ زمان خود حاضر شد (سخاوی، 6 / 5). او فقه، اصول فقه، كلام، ادب، فرائض، قرائات و حتى ذكر و تصوف را نزد مشاهیر زمان همچون بلقینی، ابوبكر ابن محمد حصنی، نورالدین عجمی و شمس‌الدین ابن‌جزری فرا گرفت (همو، 5 / 219، 6 / 5؛ غزی، 1 / 284؛ شوكانی، 1 / 491) تا خود از 864 ق به تعلیم جویندگان علم و معرفت همت گمارد و شهرتی یافت و شاگردانی به دور خود گرد آورد (سخاوی، غزی، همانجاها).
اشمونی از حدود سال 886 ق / 1481 م، مدت 3 سال، قضای شهر دمیاط را عهده‌دار گردید و از آن پس نیز تا آخر عمر سمت نیابت قضا داشت (سخاوی، همانجا؛ ابن ایاس، 4 / 251-252). او را به شیوایی بیان و پارسایی و پرهیزگاری ستوده‌اند (شعرانی، 49).
دربارۀ سال درگذشت اشمونی تاریخهای دیگری نیز یاد شده است (نك : حاجی خلیفه، 1 / 153، 196؛ غزی، همانجا؛ ابن عماد، 8 / 165).
آثـار
اشمونی در نحو، اصول فقه، فقه، منطق و كلام تألیفاتی پدید آورده است كه عمدتاً شرح و تفصیل متنهای كهن‌تر بوده است. این آثار، برخی در قالب نظم (منظومه‌های تعلیمی) و برخی، نثر (شرح یا حاشیه)، صورت مكرر یافته است:
1. منهج السالك الى الفیة ابن مالك، كه مفصل‌ترین شرح چاپ شدۀ منظومۀ ابن مالك است. اشمونی در این اثر، با گزینش شیوۀ شرح مزجی، هم اشعار مغلق الفیه را با بیانی منثور باز نموده، و هم به طور وافی به تبیین مقاصد آن پرداخته است. او با آگاهی از آراء شارحان پیش از خود، شرحی جامع و فراگیر فراهم آورده است و گه گاه دربارۀ انتقاداتی كه برخی از آنان بر اقوال ابن مالك وارد آورده‌اند، داوری می‌كند. علاوه بر این اشمونی به شواهد قرآنی و شعری فراوانی استشهاد كرده كه متن سخت فشرده و گاه مبهم الفیه را روشنی می‌بخشد.
این اثر كه مهم‌ترین تألیف اشمونی قلمداد می‌شود، از همان آغاز، اعتنای دانشمندان را به خود جلب كرد و حواشی متعددی بر آن نگاشته شد كه از آن میان می‌توان از حاشیۀ عالمانۀ محمد بن علی صبّان (د 1206 ق / 1791 م) و حاشیۀ ابن سعید تونسی (د 1199 ق / 1784 م) موسوم به زواهر الكواكب لبواهر المواكب یاد كرد (برای اطلاع از دیگر حواشی شرح اشمونی، نك : صبان، 1 / 3). اما، چنانكه میان نحو شناسان رسم است، بر این حواشی نیز شروح و تفاصیل تازه‌تری نوشته شد كه از آن میان می‌توان از تقریرات شیخ احمد رفاعی بر حاشیۀ صبان در نسخۀ چاپ بولاق و تقریرات اسماعیل حامدی بر همان حاشیه در نسخۀ چاپ ازهریه نام برد. این شرح بارها، به صورت مستقل یا به همراه یكی از حواشی آن، به چاپ رسیده است. آخرین چاپ در خور ذكر كتاب، متعلق به محمد محیی‌الدین عبدالحمید است كه همراه با توضیحات او، مكرراً در مصر و لبنان منتشر شده است.
2. شرح بر الانوار لعمل الابرار اثر جمال‌الدین یوسف بن ابراهیم اردبیلی (د 799 ق / 1397 م)، در فقه شافعی (سخاوی، حاجی خلیفه، همانجاها؛ بغدادی، 1 / 739).
3 و 4. نظم ایساغوجی از تألیفات اثیرالدین مفضّل بن عمر ابهری (د ح 663 ق / 1265 م) كه به صناعات خمس و دیگر مباحث علم منطق می‌پردازد. اشمونی این كتاب را نخست به نظم آورد (سخاوی، 6 / 5؛ حاجی خلیفه، 1 / 208؛ شوكانی، 1 / 491؛ زركلی، 5 / 10) و سپس منظومۀ خویش را شرح كرد (سخاوی، همانجا).
5. شرح بخشی از تسهیل الفوائد و تكمیل المقاصد ابن مالك (ه م) در علم نحو (سخاوی، شوكانی، همانجاها).
6 و 7. نظم و شرح جمع الجوامع فی اصول الفقه از تألیفات تاج‌الدین عبدالوهاب بن علی سبكی (د 771 ق / 1369 م) (سخاوی، غزی، ابن عماد، شوكانی، همانجاها). سخاوی گوید كه خود تقریظی بر این منظومۀ اشمونی نگاشته است (همانجا). بروكلمان از چاپ این منظومه با نام البدر اللامع فی نظم جمع الجوامع در 1332 ق در قاهره خبر داده است (GAL, S, II / 106).
8 و 9. نظم و شرح المجموع فی علم الفرائض. المجموع مسائلی است كه توسط محمد بن شرف كلائی شافعی (د 777 ق / 1375 م) در یك مجموعه گردآوری شده است (سخاوی، همانجا؛ حاجی خلیفه، 2 / 1605).
10. الینبوع، در شرح المجموع فی فروع الشافعیة تألیف حسین بن شعیب، معروف به ابن‌سنجی (د 430 ق / 1039 م) (همو، 2 / 1606، 2052؛ بغدادی، همانجا).
11. مجموع المسائل، منتخبی است از مسائل فقهی مندرج در كتابهای مورد اعتماد مفتیان شافعی كه ظاهراً توسط اشمونی گردآوری شده است. نسخه‌ای از این اثر در كتابخانۀ اوقاف شهر موصل وجود دارد (نك : احمد، 8 / 113).
12 و 13. نظم و شرح منهاج الدین فی شعب الایمان تألیف حسین ابن حسن حلیمی شافعی (د 403 ق / 1012 م) كه مباحث عقاید و احكام فقه را شامل است (شعرانی، همانجا؛ حاجی خلیفه، 2 / 1872؛ بغدادی، زركلی، همانجاها).
14. به گزارش سخاوی، اشمونی خرده‌گیریهای ابراهیم بن عمر بقاعی (د 885 ق / 1480 م) بر این قول غزالی: «لیس فی الامكان ابدع مماكان» را در نوشتاری پاسخ داده است (همانجا).
با آنكه اشمونی از قریحۀ شعری برخوردار بوده است، از سروده‌های دیگر وی جز دو بیت كه ابن ایاس نقل كرده است (4 / 223)، اثری در دست نیست.
مآخذ
ابن‌ایاس، محمد، بدائع الزهور، به كوشش محمد مصطفى، قاهره، 1404 ق / 1984 م؛ ابن عماد، عبدالحی، شذرات الذهب، بیروت، دارالفكر؛ احمد، سالم عبدالرزاق، فهرس مخطوطات مكتبة الاوقاف العامة فی الموصل، وزارت اوقاف، بغداد؛ بغدادی، هدیه؛ حاجی خلیفه، كشف؛ زركلی، اعلام؛ سخاوی، محمد، الضوء اللامع، بیروت، دار مكتبة الحیاة؛ شعرانی، عبدالوهاب، الطبقات الصغرى، به كوشش عبدالقادر احمد عطا، قاهره، 1390 ق / 1970 م؛ شوكانی، محمد، البدر الطالع، قاهره، 1348 ق؛ صبان، محمد، حاشیة الصبان علی شرح الاشمونی، قاهره، داراحیاء الكتب العربیه؛ غزی، محمد، الكواكب السائرة، به كوشش جبرائیل سلیمان جبور، بیروت، 1945 م؛ نیز:
GAL, S.
عبدالامیر جابری‌زاده