اشنویه
اشنویه \ošnūye\، شـهـرسـتـان و شهری در اسـتـان آذربایجان غربی ( نشریه ... ، 5). این نام در منابع به شکلهای گوناگون آمده است: اُشْنه (اصطخری، 182؛ ابن‌حوقل، 336؛ حسینی، 296؛ یاقوت، 1 / 284؛ ابن‌واصل، 4 / 202؛ عبدالمؤمن، 1 / 85)، اُسنه (حدود ... ، 158؛ سهراب، 48)، اُشنو (جوینی، 2 / 160؛ ابوالحسن، 466)، اوشنی (اسکندربیک، 2 / 792) و اُشنویه (حمدالله، 86).
شهرستان اشنویه
شهرستان اشنویه از شمال با شهرستان اورمیه، از جنوب با شهرستان پیرانشهر، از خاور با شهرستان نقده و از باختر با کشور عراق هم‌مرز است. این شهرستان دارای 4 دهستان، و دو شهر است ( فرهنگ آبادیها ... ، پنجاه و دو).
شهرستان اشنویه در جنوب باختری دریاچۀ اورمیه، در دامنۀ ارتفاعات فرعی زاگرس شمالی واقع است و کوههای مرگور و دشت بیل، دشت اُشنویه را در برگرفته‌اند (جغرافیا ... ، 1 / 264). قلۀ راندولا با 011‘ 3 متر ارتفاع، در شمال باختری آن قرار دارد
(جعفری، 1 / 271). گردنۀ کله‌شین که با ارتفاع 800‘2 متر در شهرستان اشنویه قرار گرفته است، این ناحیه را به موصل و کرکوک (در خاک عراق) مرتبط می‌کند (کیهان، 2 / 176). مسیر علیای قادررود بخشی از این شهرستان را آبیاری می‌کند (مفخم پایان، «ق»).
ناحیه‌ای که شهر اشنویه در آن قرار دارد، دارای پیشینه‌ای طولانی است. آثار به‌دست‌آمده از تپۀ دینخواه ( فرهنگ جغرافیایی ... ، 4 / 233؛ دینخینه، روستایی در هشت‌کیلومتری جنوب خاوری اشنویه)، ازجمله کوزه‌های بزرگ و کوچک، مهره، زینت‌آلات و نیز گورهای متعدد، قدمت آن نواحی را به هزاره‌های پیش از میلاد بازمی‌گرداند (کریمی، 213-214؛ استاین، 361 ff.). برخی محققان بر آن‌اند که آثار به‌دست‌آمده از تپۀ دینخواه مربوط به دورۀ کالکولیتیک است (همو، 366). همچنین آثار به‌دست‌آمده در تپۀ حسنلو (در مجاورت شهرستان اشنویه) به سدۀ 9 ق‌م، و به تمدن مانا تعلق دارد (گیرشمن، 24؛ دیاکونف، 347؛ پرادا، 110). تنها سنگ‌نوشته‌ای که در حدود کنونی شهرستـان اشنویه در معبـر کله‌شین (راه روانداز ـ اشنویه) یافت شده، کتیبه‌ای است متعلق به سدۀ 8 ق‌م به دو زبان اورارتویی و آشوری (استاین، 364؛ واندنبرگ، 118). در این کتیبه شرح پیشرویهای «ایشپوئینی»، پادشاه اورارتو، و پسرش «منوا» آمده است (EI1؛ مشکور، 17). احتمال داده‌اند که نام اوشینی در سنگ‌نوشته‌های خلدی (وانی) باید با نام اشنو منطبق باشد. همچنین روستای سینگان (سنگان) در نزدیکی اشنویه را با سینکار که بطلمیوس به آن اشاره کرده است، یکی دانسته‌اند (نک : EI1).
اشنویه از دیرباز مسکن کردهای موسوم به هذبانیه (هذبانی) بوده است که از مراتع اطراف آنجا، برای نگهداری احشام خود بهره می‌جستند (ابن‌حوقل، 336).
فعالیت اقتصادی ساکنان شهرستان اشنویه بیشتر کشاورزی است ( فرهنگ روستایی، 138). افزون بر زندگی روستایی، شیوۀ زندگی عشایری از دیرباز در ناحیۀ اشنویه رایج بوده است. براساس آخرین سرشماری (1385 ش)، شهرستان اشنویه 551‘64 تن (007‘ 13 خانوار) جمعیت دارد (سرشماری ... ، 49، 67). ساکنان اشنویه کُرد، و بیشتر اهل تسنن‌اند ( فرهنگ جغرافیایی، همانجا).
شهر اشنویه
این شهر با موقعیتی پایکوهی و 700‘14 متر ارتفاع، در °45 و ´5 عرض شمالی و °37 و ´2 طول شرقی و 69 کیلومتری جنوب شهر اورمیه (مرکز استان)، بـر سر راه اورمیه ـ نقده قرار دارد؛ فاصلۀ آن تا نقده 33 کمـ است (نک : نقشه ... ).
در 1240 ق اشنویه 000‘1 خانوار جمعیت داشت، ولی بر اثر طاعون 1254 ق / 1838 م جمعیت آن به 200 خانوار کاهش یافت (طاهری، 153). در 1320 ق زلزله خسارات مالی و جانی فراوانی در اشنویه به بار آورد. همچنین تسخیر اشنویه به‌دست عثمانیها در 1327 ق / 1909 م، و سپس هجوم جیلوها (آسوریها) به آنجا، مـوجب قتـل عـدۀ کثیـری شـد (سـدیدالسلطنـه، 548- 549؛ نک : کسروی، 2 / 829 بب ).
اشنویه در ابتدای سدۀ حاضر، قصبۀ مرکز دهستان اشنویه بود و در 1329 ش، 212‘2 تن جمعیت داشت ( فرهنگ جغرافیایی، 4 / 24). طبق سرشماری 1385 ش، این شهر 120‘ 33 تن جمعیت دارد (سرشماری، 50). فعالیت عمدۀ ساکنان به‌ترتیب در بخشهای کشاورزی، خدمات و صنعت است (همان، 85).
ساکنان شهر اشنویه کرد، و بیشتر اهل سنت‌اند ( فرهنگ جغرافیایی، همانجا). برخی محققان بر آن‌اند که در گذشته، مسیحیان و به‌ویژه نسطوریان در این منطقه نفوذ داشته‌اند و پیشینۀ نفوذ مسیحیت در آنجا، به سدۀ 7 م بازمی‌گردد. همچنین نوشته‌اند که در آن زمان یکی از ساکنان اشنویه ازسوی خلیفۀ بزرگ روحانی شرق به رتبۀ اسقفی نایل شده بود و دیر شیخ ابراهیم در نزدیکی روستای سیرگان (سرگان)، که زیارتگاه نسطوریان آذربایجان است، احتمالاً آرامگاه همان اسقف مسیحی است (طاهری، 153-155).
از منسوبان به این شهر می‌توان از تاج‌الدین اشنهی (ه م)، از مشایخ و عارفان سده‌های 6 و 7 ق نام برد.
مآخذ
ابن‌حوقل، محمد، صورة الارض، لیدن، 1939 م؛ ابن‌واصل، محمد، مفرج الکروب، به کوشش حسنین محمدربیع، قاهره، 1372 ق؛ ابوالحسن گلستانه، مجمل التواریخ، به کوشش مدرس رضوی، تهران، 1344 ش؛ اسکندربیک منشی، عالم‌آرای عباسی، اصفهان، 1335 ش؛ اصطخری، ابراهیم، المسالک الممالک، لیدن، 1927 م؛ جعفری، عباس، کوهها و کوه‌نامۀ ایران، تهران، 1368 ش؛ جغرافیای کامل ایران، وزارت آموزش و پرورش، تهران، 1366 ش؛ جوینی، عطاملک، تاریخ جهانگشای، به کوشش محمد قزوینی، لیدن، 1334 ق / 1916 م؛ حدود العالم؛ حسینی، علی، زبدة التواریخ، به کوشش محمد نورالدین، بیروت، 1405 ق / 1985 م؛ حمدالله مستوفی، نزهة القلوب، به کوشش گ. لسترنج، لیدن، 1331 ق / 1913 م؛ دیاکونف، ا. م.، تاریخ ماد، ترجمۀ کریم کشاورز، تهران، 1345 ش؛ سدیدالسلطنه، محمدعلی، سفرنامه، به‌کوشش احمد اقتداری، تهران، 1362 ش؛ سرشماری عمومی نفوس و مسکن (1385 ش)، نتایج کلی استان آذربایجان غربی، مرکز آمار ایران، تهران، 1388 ش؛ سهراب، عجائب الاقالیم السبعة، به‌کوشش هانس فون مژیک، وین، 1347 ق / 1929 م؛ طاهری، ابوالقاسم، جغرافیای تاریخی گیلان، مازندران، آذربایجان از نظر جهانگردان، تهران، 1347 ش؛ عبدالمؤمن بن عبدالحق، مراصد الاطلاع، به‌کوشش علی‌محمد بجاوی، بیروت، 1954 م؛ فرهنگ آبادیهای کشور، سرشماری عمومی کشاورزی (1367 ش)، استان آذربایجان غربی، مرکز آمار ایران، تهران، 1369 ش؛ فرهنگ جغرافیایی ایران (آبادیها)، دایرۀ جغرافیایی ستاد ارتش، تهران، 1330 ش؛ فرهنگ روستایی (1365 ش)، کل کشور، مرکز آمار ایران، تهران، 1369 ش؛ کریمی، بهمن، راههای باستانی و پایتختهای قدیمی غرب ایران، تهران، 1329 ش؛ کسروی، احمد، تاریخ هجده‌سالۀ آذربایجان، تهران، 1357 ش؛ کیهان، مسعود، جغرافیای مفصل ایران، تهران، 1311 ش؛ گیرشمن، رمان، هنر ایران (در دوران ماد و هخامنشی)، ترجمۀ عیسى بهنام، تهران، 1364 ش؛ مشکور، محمدجواد، تاریخ اورارتو و سنگ‌نبشته‌های اورارتی در آذربایجان، تهران، 1345 ش؛ مفخم پایان، لطف‌الله، فرهنگ رودهـای ایـران، تهران، 1353 ش؛ نشریـۀ عناصر و واحـدهای تقسیمات کشوری، وزارت کشور، تهران، 1384 ش؛ نقشۀ راههای کشور جمهوری اسلامی ایران، تهران، سحاب، شم 506؛ واندنبرگ، لویی، باستان‌شناسی ایران باستان، ترجمۀ عیسى بهنام، تهران، 1348 ش؛ یاقوت، بلدان؛ نیز:
EI1; Porada, E., Ancient Iran, the Art of Pre-Islamic Times, London, 1965; Stein, A., Old Routes of Western Iran, London, 1940.