اطلسی
اطلسی \atlasī\، جنسی از گیاهان گل‌دار علفی یک‌ساله و چندسالۀ بومی آمریکای جنوبی با گلهای شیپوری زیبا به رنگهای گوناگون. این گیاه در سراسر جهان به‌عنوان گیاه زینتی پرورش داده می‌شود.
نام علمی این جنس، پتونیا، به‌واسطۀ زبان فرانسه، از واژۀ petun ــ که در یکی از زبانهای آمریکای جنوبی، به‌معنی تنباکو ست ــ گرفتـه شده است و در بیشتر زبانهای اروپایی نیز به همین نام شناخته می‌شود. برای این جنس، از 25 تا 40 گونه برشمرده‌اند که تنها دو گونۀ رایج آن به‌صورت خودرو در ایران دیده شده است (نک : مظفریان، 402؛ قس: برد، 154).
دورۀ گلدهی طولانی و همچنین رنگها و طرحهای متنوع اطلسی سبب شده است که به‌عنوان یک گیاه فصلی از خانوادۀ سیب‌زمینی (سولاناسه)، برای زیست در فضاهای سبز و نیز گلدان مناسب باشد (راس، npn.)، هرچند از سال سوم ریشه‌هایش قطور، و از میزان گلدهی آن کاسته می‌شود (مجدری، 109). شروع دورۀ گلدهی اطلسی از فصل بهار یا تابستان است که بسته به گونه یا رقم و اقلیم می‌تواند متفاوت باشد و تا فصل سرما ادامـه یابد (نک : راس، npn.؛ الیس، «گیاهان ... »، 366).
اطلسیها را براساس اندازۀ گل و عادات رشد، در 4 دستۀ اصلی طبقه‌بندی می‌کنند:
1. درشت‌گل: اطلسیهای این دسته گلهایی درشت، کم‌پر یا پرپر با حاشیۀ چین‌دار دارند (براون، npn.). از آنجا که این اطلسیها به باد و باران حساس‌ترند، بیشتر در مکانهای سایه ـ آفتاب کاشته می‌شوند («دایرةالمعارف ... »، 297).
2. پرگل: این دسته گلدهی سریع و فراوان دارند، از نظر اندازه کوچک‌تر ولی با دوام‌تر و پرمحصول‌تر از دستۀ قبلی‌اند و نیز نسبت به سوختگی گلبرگ مقاوم‌اند؛ از این‌رو، این دسته برای کاشت انبوه و متراکم در فضای سبز مناسب‌اند (براون، npn.؛ راس، npn.).
3. کوچک‌گل یا خردگل: گلهای این دسته مینیاتوری، کوچک‌تر، متراکم‌تر و فراوان‌تر از دو دستۀ قبلی‌اند. این دسته از اطلسیها در کنارۀ باغچه‌ها، به‌عنوان گیاهان حاشیه‌ای، همراه با سایر گلهای یک‌ساله، چشم‌انداز زیبایی به وجود می‌آورند (براون، npn.؛ راس، npn.).
4. اطلسیهای رونده: اطلسیهای رونده رشد کندی دارند، ولی می‌توانند فضای اطرافشان را به‌خوبی پوشش دهند. این دسته در نور کامل آفتاب آن‌قدر گل می‌دهند که برگها به‌سختی دیده می‌شوند، اما برای گلدهی فراوان، به آبیاری و کوددهی مرتب نیاز دارند. این دسته از اطلسیها برای پرکردن گلدانهای آویز و پوشش باغچه‌های تپه‌ای بسیار مناسب‌اند (براون، npn.؛ راس، npn.).
تقریباً همۀ ارقام پرطرف‌دار اطلسی از تلفیق دو گونۀ مختلف آن، با روشی موسوم به دورگه‌سازی، به دست می‌آیند. ارقام دورگه از نظر شکل و رنگ گل بسیار زیباترند و نیز از رشد بیشتری نسبت به سایر گونه‌ها برخوردارند. به‌طور مثال، اطلسی باغیِ معمولی (پتونیا هیبریدا) از پیوند دو گونۀ پتونیا آگزیلاریس و پتونیا ویلاسه به دست آمده است. گونۀ اول گلهای سفید درشت و معطر در شب، و گونۀ دوم گلهای بنفش‌رنگ دارد و هر دو، بومی آرژانتین هستند (بریتانیکا).
اطلسی پرپر از دیگر ارقام دورگه‌ای است که بذر تولید نمی‌کند؛ بنابراین، تکثیر آن نه از راه جوانه‌زنی بذر، بلکه ازطریق قلمه‌زنی (تکثیر رویشی) در زمان مناسب انجام می‌شود («دایـرة‌المعـارف»، همانجـا). معمـولاً قلمـۀ اطلسـیِ پرپر را در پایان تابستان و اوایل مهر از پایۀ مادری جدا می‌کنند و در خاک مناسب ( 3/ 1 خاک‌برگ و 3/ 2 ماسه) می‌کارند تا در اواخر زمستان گل آن ظاهر، و برای کاشت در ایام نوروز آماده شود (مجدری، 111). اطلسیهایی را که بذر تولید می‌کنند، از اواخر بهمن تا اوایل اسفند، در گلخانه‌های گرم یا شاسی، خزانه می‌کنند و وقتی که بذرها جوانه زدند و دارای حداقل 3 برگ رشدیافته شدند، در گلدان می‌نشانند تا بعد از گذر سرمای بهاره، در باغچه کاشته شوند. این روشِ مرسوم و متداول کاشت بذر گیاهان فصلی را نشاکاری می‌گویند (همو، 110؛ براون، npn.؛ «گیاهانی ... »، 130). با توجه به آب‌وهوای منطقۀ کاشت، بهترین زمان خزانه‌کردن بذرها 10-12 هفته پیش از آخرین سرمای بهاره، در گلخانه‌ای با نور کافی و دمای 21-27 درجۀ سانتی‌گراد است؛ البته بذر نباید تا پیش از جوانه‌زنی در معرض نور مستقیم قرار گیرد (الیس، «راهنما ... »، 31؛ نیز نک : براون، npn.؛ مجدری، همانجا). گیاهان جوان به‌سبب آنکه از ابتدا در گلخانه پرورش یافته‌اند، ممکن است پس از انتقال به محیط بیرون نتوانند با آن سازگار شوند؛ بنابراین، برای مقاوم‌سازی اطلسیهای جوان باید آنها را پیش‌از انتقال به محیط، برای چند روز، در روزهای گرم، زیر نور خورشید و در فضای آزاد قرار داد و شب‌هنگام مجدداً آنها را به داخل منتقل کرد (براون، npn. ؛ راس، npn.).
اطلسی در آب‌وهوای گرم و خشک و مکان آفتابی (حداقل 5-6 ساعت نور کافی در روز) و محفوظ از وزش باد به‌خوبی رشد می‌کند (الیس، «گیاهان»، 366 ؛ برد، 154؛ براون، npn.). اطلسی همچنین به خاک سبک (شنی) و غنی از مواد آلی پوسیده برای کمک به نگه‌داری رطوبت و مواد غذایی با PH کمی اسیدی و نزدیک به خنثى (6 -7)، و نیز به زهکشی خوب احتیاج دارد (راس، npn.؛ براون، npn.؛ بهبودیان، 31). بستر برجسته باعث تقویت زهکشی می‌شود، زیرا سراشیبی مانع از تجمع آب در یک جا می‌شود و آن را رو به پایین هدایت می‌کند (راس، npn.). آب‌وهوای بارانی و مرطوب، و نیز آبیاری غیر اصولی و بیش‌از اندازه و به‌ویژه خیس‌شدن برگها و ساقه‌ها، باعث آسیب‌پذیری اطلسی به‌صورت شته‌گذاری و سوختگی گلبرگ می‌شود. برای کاهش آسیب‌پذیری اطلسی، بهتر است آبیاری پای بوته (نه روی گلبرگ و ساقه)، و هر 7-10 روز یک‌بار انجام شود؛ هرچند اطلسیهای رونده و آنهایی که در گلدان کاشته می‌شوند، به آبیاری مکرر نیاز دارند (همو، npn.). برای آراستگی ظاهر گیاه و افزایش طول دورۀ گلدهی، مرتباً باید گلهای پژمرده و خشک‌شدۀ آن را چید، یا در اصطلاح گیاه را سرگل‌گیری کرد (همو، npn.؛ همچنین نک : براون، npn.).
مآخذ
بهبودیان، م. ح.، پرورش گیاهان زینتی، تهران، 1351 ش؛ مجدری، عبدالحسین، کشت و پرورش گلها، تهران، 1356 ش؛ نیز:
Bird, R., A Gardener's Guide to Annuals and Perennials, London, 2004; Britannica, 2010; Brown, D., «Growing Petunias», University of Minnesota Extension, http: / / www. extension. umn. Edu / distribution / horticulture / DG 1120. html (acc. Aug. 20, 2013); Ellis, B., Annuals: How to Select and Grow More than 400 Annuals, Biennials and Tender Perennials, New York, 1999; id, Guide to Growing North America's Favorite Plants, New York, 1998; Encyclopedia of Garden Plants, ed. F. Tenenbaum, New York, 2003; Mozaffarian, V., A Dictionary of Iranian Plant Names, Tehran, 1996; Plants for the House and Patio :Creating an Atmosphere, Cologne, 2000; Russ, K. and B. Polomski, «Petunia», Clemson University, South Carolina, http: / / www. Clemson. Edu / extension / hgic / plants / landscape / flowers / hgic1171. html (acc. Aug. 20, 2013).