الیگودرز
اَلیگودَرْز، شهرستان و شهری در استان لرستان.
نام‌گذاری
برخی تاریخ بنای آن را به عهد گودرز، پهلوان داستانی شاهنامه، مربوط می‌دانند و بر این مبنا نام اولیۀ شهر را آل‌گودرز دانسته، و بر این باورند كه این نام به مرور به الیگودرز تبدیل یافته است ( فرهنگ جغرافیایی آبادیها ... ، 20). شوارتس این نام را به صورت الیگودر ثبت كرده است (V/ 578).
شهرستان الیگودرز
یكی از شهرستانهای نه‌گانۀ استان لرستان كه از دو بخش (مركزی و زز و ماهرو) و 11 دهستان و یك شهر (الیگودرز) تشكیل شده ( تقسیمات ... ، 43)، و 361 آبادی دارای سكنه را در خود جای داده است ( آمارنامه، 1373ش، 18، 22-23). این شهرستان از شمال به استان مركزی، از شرق به استان اصفهان، از غرب به شهرستانهای ازنا، خرم‌آباد و دورود (استان لرستان) و از جنوب به استان خوزستان محدود است ( آمارنامه، 1372 ش، 8).
الیگودرز با ارتفاع متوسط 000‘2 متر از سطح دریا، ناحیه‌ای كوهستانی است كه در شرق استان لرستان قرار گرفته است ( جغرافیا ... ، 2/ 1097). اشترانک‍وه (050‘4 متر) و قالی كوه (901‘3 متر) از مهم‌ترین كوههای این ناحیه و مربوط به رشته كوههای زاگرس هستند ( فرهنگ جغرافیایی آبادیها، 18- 19؛ نقشۀ عملیات). این رشته كوه در جنوب خاوری الیگودرز قراردارد و تا منطقۀ اصفهان امتداد می‌یابد ( فرهنگ جغرافیایی ایران، 6/ 22). بلندیهای ناحیۀ الیگودرز بیشتر متعلق به دوران سوم و تحت‌تأثیر حركات كوهزایی آن بوده است و جنس تشكیلات آن بیشتر از كوارتزیت، سنگ آهك، مرمریت، شیل و ماسه سنگ است. قسمت دشتی الیگودرز به طور كلی از رسوبات معاصر پوشیده شده است (قادری، 12-13).
آب و هوای این ناحیه بیشتر سرد و معتدل است: قسمتهای مركزی و شمالی معتدل، و قسمت كوهستانی جنوب و جنوب غربی، سرد ( فرهنگ جغرافیایی آبادیها، 19). نوسان شدید درجۀ حرارت طی ماههای سال و نیز شبانه‌روز از ویژگیهای آب و هوایی این ناحیه است، تا جایی كه اختلاف دما میان حداكثر مطلق (ماه تیر) و حداقل مطلق (ماه دی) را در این ناحیه °5/ 72 سانتی‌گراد دانسته‌اند (قادری، 18- 19). در واقع ارتفاع نسبتاً زیاد و نزدیكی به رشتۀ اشترانک‍وه، موجب شكل‌گیری بادهای دائمی و ریزش مداوم برف در زمستان و در نتیجه سرمای شدید در طول این فصل می‌شود، به نحوی كه دما در بسیاری از سالها تا °30- سانتی‌گراد پایین می‌آید و راههای ارتباطی ناحیه تا مدتی مسدود می‌ماند. كاهش ناگهانی دما در فصل بهار موجب سرمای شدید و نهایتاً از میان رفتن پوشش گیاهی طبیعی و مزارع می‌شود (جغرافیا، 2/ 1097- 1098).
در ناحیۀ الیگودرز بادهای محلی از پدیده‌های نسبتاً دائمی است: باد اصفهان (اواخر پاییز تا بهار) با جهت شرقی ـ غربی، باد بهاری (اواخر اسفند ماه) با جهت جنوبی ـ شمالی، و باد پنجه (ماههای تابستان) با جهت جنوب شرقی ـ شمال شرقی (قادری، 21-22). مقدار متوسط نزولات جوی سالانۀ آن 4/ 644 میلی‌متر برآورد شده است (همو، 20).
رودخانۀ الیگودرز (جوب الیگودرز) رودخانۀ كم آب و كوچكی است كه از كوههای پیرامونی شهر سرچشمه می‌گیرد. از آب این رودخانه در فصل تابستان برای آبیاری زمینهای زراعی استفاده می‌شود. این رود در فصل زمستان با مسیری شرقی ـ غربی به رودخانۀ ماربره می‌پیوندد و پس از عبور از جنوب شهر ازنا و از میان شهر دورود و با پیوستن چند شاخۀ فرعی به آن، با نام رودخانۀ سزار به موازات مسیر خط آهن جریان دارد و نهایتاً به دریاچۀ سد دز می‌ریزد ( فرهنگ جغرافیایی آبادیها، 18). رود دیگر این شهرستان كاكلستان است كه از كوههای جنوبی سرچشمه می‌گیرد و در اصل از چندین شاخۀ كوچك فرعی تشكیل می‌شود. این رودخانه در طول مسیر خود به نامهای مختلف از جمله آب رودبار، آب الكن و آب زالكی (ذلقی) خوانده می‌شود و سرانجام به دریاچۀ سد دز می‌ریزد (همانجا). در این ناحیه آبهای سطحی شمالی به حوضۀ آبریز مركزی (قم و مسیله)، و جز آنها از طریق دره‌های عمیق به حوضۀ آبریز خلیج فارس وارد می‌شوند ( جغرافیا، 2/ 1098).
پوشش گیاهی شهرستان الیگودرز شامل درختان بلوط، بادام كوهی، زرشك، گردو، انجیر در قسمتهای مرتفع، به خصوص كوههای جنوب و جنوب غربی (همانجا) و درختان كهن سال بلوط و چنار در دامنۀ شرقی قالی كوه، و همچنین پوشش بوته‌ای همچون گل گاوزبان، خاكشیر، آویشن، بارهنگ، شیرین بیان و بومادران است كه مصرف دارویی دارند؛ پوشش مرتعی قابل توجهی نیز به ویژه در دامنه‌های اشترانک‍وه وجود دارد ( فرهنگ جغرافیایی آبادیها، 19). جانوران و پرندگان مختلفی ازجمله خرس، پلنگ، گراز، یوزپلنگ، گرگ، كبك، قرقاول و تیهو در این ناحیه یافت می‌شوند (همانجا).
مطابق سرشماری عمومی 1370ش، شهرستان الیگودرز دارای 263‘142 نفر (115‘23 خانوار) جمعیت است كه بر این اساس بُعد خانوار در سطح شهرستان برابر 2/ 6 و نسبت جنسی حدود 107 نفر است. از این جمعیت به ترتیب 2/ 41٪ (648‘58 نفر) در شهر، 4/ 51٪ (156‘ 73 نفر) در نقاط روستایی و 4/ 7٪ مابقی به عنوان جمعیت غیر ساكن (كوچنده) در این شهرستان زندگی می‌كنند ( آمارنامه، 1373 ش، 34). براساس داده‌های همین سرشماری، 6/ 78٪ از جمعیت فعال این شهرستان به كار اشتغال دارند كه این نسبت در نقاط شهری و روستایی به ترتیب 7/ 84٪ و 4/ 74٪ است (همان، 67). علاوه بر این، 7/ 64٪ از جمعیت 6 ساله و بیشتر این شهرستان باسواد هستند كه این نسبت در نقاط شهری (7/ 79٪) و روستایی شهرستان (8/ 53٪) با تفاوت چشمگیری همراه است (همان، 84).
از مراكز مهم جمعیتی این شهرستان بجز شهر الیگودرز، شهرك امام (چمن سلطان) است كه مردم آن به زبان تركی سخن می‌گویند و دیگر شهرك ابوذر (شاپور آباد) كه دارای سابقۀ تاریخی نسبتاً طولانی بوده، و تا چندی پیش ارمنی‌نشین بوده است ( جغرافیا، 2/ 1099). بنای این آبادی را به شاپور دوم ساسانی نسبت می‌دهند و آثاری كهن در آن یافت شده است (نک : كیهان، 2/ 433). همچنین در نزدیكی این شهرك، در محلی به نام كهنه شهر (طلاشوران) سكه‌هایی متعلق به دورۀ شاپور به دست آمده است ( جغرافیا، همانجا).
مطابق سرشماری 1370ش، از 465 آبادی شهرستان الیگودرز، 104 آبادی آن (7/ 22٪) خالی از سكنه بوده است. شمار آبادیهای دارای سكنۀ این شهرستان به ترتیب در بخشهای مركزی، 235 (80٪ از جمعیت روستایی) و زز و ماهرو، 126 (20٪ از جمعیت روستایی) بوده است ( آمارنامه، 1373 ش، 23). 83٪ از آبادیهای شهرستان الیگودرز جمعیتی كمتر از 50 خانوار داشته‌اند ( فرهنگ آبادیها، 1365ش، 4). جمعیت روستایی این شهرستان 156‘73 نفر (285‘11 خانوار) است ( آمارنامه، 1373 ش، همانجا).
اهالی این شهرستان غالباً از ایل بختیاری و از طوایف چهارلنگ شامل ممی‌وند، ذلقی و موگویی هستند (جغرافیا، 2/ 1083). طوایف كوچرو این ناحیه در اطراف زز و دریاچۀ گلِ گَهَر زندگی می‌كنند كه در زمستان به نواحی گرم دزفول و اندیمشك و نیز اطراف ایستگاههای راه آهن نزدیك خوزستان كوچ می‌كنند (همان، 2/ 1099-1100). ممی‌وندها به طور سنتی دورۀ ییلاق را در ازنا، و قشلاق را در لیوه می‌گذرانند (كریمی، 137)، حال آنکه سردسیر شاخه‌هایی از این طایفه دراطراف الیگودرز، و گرمسیرشان سردشت است (امان‌اللٰهی، 196). مسكن طایفۀ ذلقی را در دوغ زنی، جاوند، میان جایی و سادات احمدی، و محل طایفۀ موگویی را شیخ سعید، بیركویی، خویی كویی، دیویلی، شیاس و مهدور دانسته‌اند (كیهان، 2/ 76). این نقاط به وسعت مراتع شهرت دارد و در گذشته دام بسیاری را به منظور چرا از اصفهان و كاشان به آنجا می‌آورده‌اند (همو، 2/ 433). جمعیت طایفه‌های ذلقی و ممی‌وند در سطح استان لرستان به ترتیب 272‘2 و 768‘6 خانوار است ( آمارنامه، 1372 ش، 52، 53).
فعالیتهای اقتصادی جاری در این شهرستان بیشتر از نوع فعالیتهای بخش اول اقتصادی است: زراعت و دامداری در كنار بازرگانی، خدمات اداری، صنعتگری و كارگری، مشاغل اصلی اهالی را تشكیل می‌دهد ( فرهنگ جغرافیایی آبادیها، 19). كشاورزی در دشتهای هموار، آبی، و در بلندیها، دیمی است. آب مورد نیاز آبیاری در سطح شهرستان از چشمه، كاریز، چاههای عمیق و رودخانه‌های محلی تأمین می‌شود (همانجا). در سالهای اخیر شماری چاه عمیق و نیمه عمیق در منطقۀ الیگودرز احداث شده است و بجز آن، استفاده از ابزار تولید و ماشین آلات مكانیزه در كشاورزی رواج نسبی یافته است ( فرهنگ آبادیها، 1367ش، ده ـ یازده، چهارده ـ پانزده). غلات، پنبه، چغندر، حبوب، صیفی، انگور و لبنیات از مهم‌ترین محصولات سنتی این ناحیه به شمار می‌روند ( فرهنگ جغرافیایی ایران، 6/ 22). مطابق داده‌های سال 1373 ش، در این شهرستان، سطح زیر كشت گندم 855‘81 و جو 493‘1 هكتار بوده كه به ترتیب 8/ 36٪ و 9/ 81٪ آن كشت آبی بوده است ( آمارنامه، 1373ش، 141). در سال یاد شده میزان تولید محصولات گوناگون زراعی در این شهرستان قابل توجه است: 441‘151 تن گندم، 419‘4 تن جو، 320 تن برنج، 403‘1 تن دانه‌های روغنی، 811‘71 تن علوفه، 700‘22 تن سبزی، و 194‘13 تن حبوبات (همان، 144-146).
در این شهرستان 270 دبستان، 67 مدرسۀ راهنمایی و 22 دبیرستان وجود دارد. همچنین 3 هنرستان فنی و مركز آموزش حرفه‌ای در این شهرستان دایر است (همان، 95-96). دانشگاه پیام‌نور تنها مركز آموزش عالی در این شهرستان است (همان، 109). یك بیمارستان دولتی، 19 درمانگاه، 6 آزمایشگاه و 7 داروخانه از تأسیسات درمانی این شهرستان به شمار می‌روند (همان، 114).
صنایع این شهرستان بیشتر سنتی و دستی از قبیل بافت قالی، جاجیم و گلیم است. بجز آن 6 كارخانۀ آردسازی، 5 واحد آهك و آجرپزی و 2 واحد تراشكاری در این شهرستان وجود دارد ( فرهنگ جغرافیایی آبادیها، 19-20).
زبان ساكنان این شهرستان با گویش لری و در اصل تلفیقی از لری بختیاری و لری خرم‌آبادی است. مذهب ایشان تشیع (12 امامی) است (همانجا). امام‌زاده‌های متعددی در این شهرستان از جمله در روستاهای فرسش، گایگان، دوزان، زَزُم و پیرامام وجود دارد. تپه‌های باستانی موجود در روستاهای خمۀ سفلى و علیا را مربوط به سده‌های 5 و 6 ق دانسته‌اند ( جغرافیا، 2/ 1077).
شهر الیگودرز
این شهر به عنوان مركز شهرستان در °49 و ´42 طول شرقی و °33 و ´26 عرض شمالی، در ارتفاع 982‘1 متری از سطح دریا ( شناسنامه ... ، 1) و در فاصلۀ 135 كیلومتری شرق شهر خرم‌آباد (مركز استان) و بر سر راه اصلی خرم‌آباد ـ اصفهان قرار گرفته است ( فرهنگ جغرافیایی آبادیها، همانجا). فاصلۀ این شهر تا دورود (شمال باختری) 60 كمـ ، تا خمین (شمال خاوری) 52 كمـ (همان، 21) و تا تهران 375 كمـ است ( شناسنامه، همانجا).
آب و هوای این شهر معتدل و حداكثر دما در تابستان به °37 و حداقل آن در زمستان به °8- سانتی‌گراد می‌رسد. نهر (جوب) الیگودرز از میان شهرمی‌گذرد. متوسط بارش سالانه در آنجا 270 میلی‌متراست ( فرهنگ جغرافیایی آبادیها، 20).
اگرچه آغاز شكل‌گیری شهر الیگودرز در ابهام قرار دارد، اما موقعیت خاص آن، هم از لحاظ دسترسی به منابع آب كافی و هم از نظر موقعیت ارتباطی كه نواحی بختیاری را به ایران مركزی می‌پیوندد ( جغرافیا، 2/ 1098) و در واقع این شهر به وسیلۀ راه عراق به پاكستان، مرزهای غربی را به شرق متصل می‌سازد (حامی، 1469)، از عوامل اولیۀ شكل‌گیری و گسترش این شهر بوده است. برخی نوشته‌اند كه در گذشته تقریباً در محل فعلی این شهر، شهری دیگر با همین نام وجود داشته كه به علل ناشناخته‌ای از میان رفته است ( جغرافیا، 2/ 1099)؛ وجود قناتها و بندها بر روی نهر، آثار برجای مانده در كوهها و تپه‌های اطراف (مربوط به سدۀ 7 ق) و همچنین خانقاه اكبر بن علی را از دلایل قدمت این شهر بر شمرده‌اند (همانجا؛ نیز نک : ارسكین، 246، 249-250؛ قادری، 36).
چنانکه از نام محله‌های شهر الیگودرز بر می‌آید، ظاهراً این شهر همانند برخی دیگر از شهرهای كشور، از ادغام چندین آبادی شكل گرفته است؛ از میان این محله‌ها می‌توان از ده كهنه، قلانو (قلعه نو)، ده تیرانی، محمدرضا، آدووند، ورزندان، پونه‌زار و مجیان نام برد. قدیمی‌ترین این محله (آبادی)ها، ده كهنه در غرب شهر، و قلعه نو است ( جغرافیا، همانجا).
الیگودرز در آغاز سدۀ 14ش جزو تقسیمات حكومتی بروجرد، و به عنوان قریه‌ای از ناحیۀجاپلق و بربرود به شمار می‌آمد (كیهان، 2/ 443، 444). جمعیت این شهر در اواخر دهۀ 1320 ش، 349‘7 نفر بود ( فرهنگ جغرافیایی ایران، 6/ 23) كه در نخستین سرشماری عمومی (1335 ش) به 592‘9 نفر رسید. در همین زمان 5/ 63٪ از جمعیت این شهر كمتر از 15 سال داشتند و حدود 9/ 25٪ از ایشان باسواد بودند كه این نسبت در مردان برابر 2/ 42٪ و در بین زنان 6/ 8٪ بود ( گزارش ... ، 1، 5، 8- 9). شهر الیگودرز در مهرماه 1365 دارای 465‘9 خانوار معمولی با 691‘ 53 نفر (و یك خانوار دسته جمعی با 152 نفر) جمعیت بود كه حدود 1/ 48٪ از آن (830‘25 نفر) كمتر از 15 سال داشتند ( سرشماری ... ، 19) كه نشان دهندۀ جوانی جمعیت این شهر است.
الیگودرز مطابق سرشماری عمومی (1370ش) دارای 366‘58 نفر جمعیت بود و از میان جمعیت 6 ساله و بیشتر این شهر 7/ 79٪ باسواد بودند ( آمارنامه، 1373 ش، 84). علاوه بر این 6/ 66٪ (055‘39 نفر) از این جمعیت دارای 10 سال و بیشتر بودند كه از آن میان، 7/ 28٪ (212‘11 نفر) شاغل، 1/ 6٪ (389‘2 نفر) بیكار و بقیه (2/ 65٪) از لحاظ اقتصادی غیر فعال به شمار می‌آمدند ( شناسنامه، همانجا).
شهر الیگودرز در سالهای اخیر به صورت یكی از كانونهای مهاجرپذیر در سطح ناحیه درآمده است؛ تا آنجاكه 6/ 27٪ از ساكنان شهر متولد دیگر نقاط، به ویژه نقاط روستایی (6/ 21٪) بوده‌اند ( سرشماری، همانجا). رشد ناموزون بافت این شهر كه خود نتیجۀ اینگونه روابط بوده است، موجب شده تا الیگودرز را یكی از بی‌نظم‌ترین مراكز شهری استان به شمار آورند ( جغرافیا، 1098).
شمار واحدهای مسكونی شهر الیگودرز 102‘8 است كه تنها 127 واحد (6/ 1٪) آن دارای اسكلت فلزی یا بتنی است و مصالح اصلی مابقی به ترتیب آجر و آهن و یا سنگ و آهن (9/ 67٪)، آجر و چوب یا سنگ و چوب (3/ 16٪) و یا خشت و چوب (6٪) است (شناسنامه، 4).
اهالی شهر الیگودرز بیشتر از ایل بختیاری و طایفۀ چهارلنگ و تیره‌های دوزنی و ممی‌وند هستند ( فرهنگ جغرافیایی آبادیها، 20) و زبان آنان فارسی با گویش لری (تلفیقی از لری بختیاری و لری خرم‌آبادی)، و دین ایشان اسلام (مذهب شیعۀ 12 امامی) است (همانجا)؛ ارسكین اهالی الیگودرز را از «شیعیان قدیم» دانسته است (ص 250).
شهر الیگودرز دارای دانشگاه پیام‌نور است و در سال تحصیلی 1373-1374 ش در دورۀ كارشناسی 490‘1 دانشجو (936 پسر و 554 دختر) داشت ( آمارنامه، 1373ش، 109). كارگاههای صنعتی این شهر عمدتاً (5/ 98٪) از كارگاههای كوچك (كمتر از 10 نفر كاركن) تشكیل شده، و بیشتر در زمینۀ صنایع غذایی، پوشاك و چرم، صنایع چوب و محصولات چوبی است ( شناسنامه، 39-40). همچنین معادن سنگ مرمریت و خاك چینی در كوههای پیرامون شهر وجود دارد كه مورد بهره‌برداری است ( فرهنگ جغرافیایی آبادیها، 19).
مآخذ
آمارنامۀ استان لرستان (1372ش)، سازمان برنامه و بودجۀ استان لرستان، تهران، 1373ش؛ آمارنامۀ استان لرستان (1373ش)، سازمان برنامه و بودجۀ استان لرستان، تهران، 1374ش؛ ارسكین، ویلیام، ایران و بابر، ترجمۀ ذبیح‌الله منصوری، تهران، 1362 ش؛ امان‌اللٰهی بهاروند، سكندر، قوم لر، تهران، 1370ش؛ تقسیمات كشور جمهوری اسلامی ایران، وزارت كشور، تهران، 1372 ش؛ جغرافیای كامل ایران، وزارت آموزش و پرورش، تهران، 1366ش؛ حامی، احمد، «راههای شوسه»، ایرانشهر، نشریۀ شم 22 یونسكو، تهران، 1343 ش/ 1964 م، ج 2؛ سرشماری عمومی نفوس و مسكن (1365ش)، نتایج تفصیلی، شهرستان الیگودرز، مركز آمار ایران، تهران، 1367ش؛ شناسنامۀ آماری شهرهای استان لرستان، مركز آمار ایران، تهران، 1373 ش؛ فرهنگ آبادیهای كشور (1365ش)، شهرستان الیگودرز، مركز آمار ایران، تهران، 1367 ش؛ فرهنگ آبادیهای كشور، سرشماری عمومی كشاورزی (1367 ش)، استان لرستان، مركز آمار ایران، تهران، 1369 ش؛ فرهنگ جغرافیایی آبادیهای كشور، گلپایگان، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، تهران، 1369 ش، ج 59؛ فرهنگ جغرافیایی ایران (آبادیها)، استان ششم، دایرۀ جغرافیایی ستاد ارتش، تهران، 1340ش؛ قادری، اسماعیل، بررسی مسائل و امكانات بهسازی روستایی در ایران، دهستان پاچه‌لك شرقی (شهرستان الیگودرز)، رسالۀ كارشناسی ارشد، دانشگاه شهید بهشتی، تهران، 1370-1371 ش؛ كریمی، اصغر، سفر به دیار بختیاری، تهران، 1368ش؛ كیهان، مسعود، جغرافیای مفصل ایران، تهران، 1311ش؛ گزارش مشروح حوزۀ سرشماری الیگودرز، وزارت كشور، تهران، 1338ش؛ نقشۀ عملیات مشترك، برگهای گلپایگان و خرم‌آباد، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، تهران، 1371 ش؛ نیز: