اهر

اَهَر، شهر و مركز شهرستانی به همین نام در استان آذربایجان شرقی. دربارۀ سبب نام‌گذاری این شهر گفته‌اند: چون در این منطقه درخت اَهَر (در عربی اَهْر = وَن یا زبان گنجشك) فراوان بوده، شهر به این نام معروف شده است ( آنندراج؛ هدایت، 130؛ فرهنگ جغرافیایی ... ، 7/ 58). 

شهرستان اهر

این شهرستان یكی از 16 شهرستان آذربایجان شرقی است كه تقریباً در شمال استان و نزدیك مرز جمهوری آذربایجان واقع است ( سازمان تقسیمات ... ، 1-4؛ آمارنامه ... ، نقشۀ شهرستان اهر). شهرستان اهر از شمال با شهرستانهای كلیبر و جلفا، از باختر با شهرستان مرند، از جنوب با شهرستانهای شبستر، تبریز و هریس، و از خاور با استان اردبیل همسایه است ( سرشماری عمومی، استان، نقشۀ شهرستان اهر). شهرستان اهر با 9/ 521‘5 كمـ2 مساحت ( آمارنامه، 13) از 4 بخش به نامهای مركزی، خاروانا، ورزقان و هوراند، و مجموعاً 16 دهستان و 442 آبادی دارای سكنه تشكیل شده است ( سازمان تقسیمات، 1؛ سرشماری عمومی، استان، پانزده). شهرستان اهر، پیش از این ارسباران (ه‍ م) نامیده می‌شد. 

ویژگیهای طبیعی

شهرستان اهر در منطقۀ كوهستانی ارسبـاران قرار گرفته كه ارتفاعـات آن دارای جهتـی خـاوری ـ باختری، و قله‌های مرتفع و برف‌گیر و دره‌های عمیق است (خاماچی، 219). از قله‌های مرتفع آن قاباخ تپه (814‘2 متر)، قازان قلعه (592‘2 متر)، چراغلی (550‘2 متر) و قوشه‌داغ (150‘3 متر) را می‌توان نام برد ( فرهنگ جغرافیایی، 7/ 55؛ جعفری، كوهها .. ، 1/ 57-58، 189، 386، 387). معادن مس، آهك، سیلیس و سنگ ساختمانی در این نواحی یافت می‌شود ( فرهنگ جغرافیایی، همانجا). 
شهرستان اهر جزو حوضۀ آبریز دریای خزر به شمار می‌آید و رودهای آن به طور عمده در نهایت به ارس می‌ریزند. مهم‌ترین رود آن، اهر چای است كه از دامنۀ خاوری كوه كَسَبه سرچشمه گرفته، پس از طی 132 كمـ به رود قره‌سو و نهایتاً به رودارس می‌ریزد (جعفری، رودها ... ، 116، 241، 321). رود دائمی كلیبرچای و رودهای فصلی حاجیلر چای و مرز رودچای، دیگر رودهای جاری در شهرستان اهر هستند (همان، 199، 402، 447). 
در شهرستان اهر چشمه‌های آب معدنی بسیاری وجود دارند كه برخی از آنها عبارتند از: آب معدنی گازدار عربشاه، آب معدنی متعلق، آب معدنی آبریس، آب معدنی مشك عنبر، آب معدنی آستامال و آب گرم درۀ آبش احمد (خاماچی، 219، 221). ارتفاعات و دره‌های این نواحی از درختان جنگلی همچون راش، ون، بید و گلابی وحشی و مراتع پوشیده شده است (همو، 219؛ فرهنگ جغرافیایی، همانجا). ویژگیهای طبیعی این نواحی زیستگاه مناسبی برای برخی جانوران و پرندگان مانند خرس، گراز، گرگ، روباه، كبك، بلدرچین و داركوب، و دوزیستانی مانند سوسمار و لاك‌پشت فراهم آورده است (همانجا). 

ویژگیهای اقتصادی ـ اجتماعی

جمعیت شهرستان اهر برمبنای سرشماری 1375 ش، 028‘198 نفر (966‘37 خانوار) بود كه 84/ 40٪ از آن ساكن نقاط شهری و 08/ 59٪ ساكن نقاط روستایی و بقیه غیر ساكن بوده‌اند ( سرشماری عمومی، شهرستان، شانزده). 
شهرستان اهر از لحاظ زراعت و دامداری در استان آذربایجان شرقی درخور اهمیت است، و افزون بر آن، صنایع كارگاهی و دستی نیز دارد ( فرهنگ جغرافیایی، 7/ 56). محصولات آن بیشتر گندم، جو، حبوبات، سیب‌زمینی، پیاز، سیب درختی، انگور و انار است ( فرهنگ اقتصادی ... ، «3/ 20-4/ 20»). پرورش گوسفند، بز، گاو، گاومیش، شتر، اسب و نیز طیور و زنبور عسل در این نواحی رایج است. از صنایع عمدۀ كارگاهی شهرستان اهر آردسازی، موزاییك‌سازی، ریسندگی، چوب‌بری، جوراب‌بافی و آجرپزی را می‌توان نام برد. صنایع دستی آن بیشتر قالی‌بافی، گلدوزی و بافندگی است ( فرهنگ جغرافیایی، همانجا). 
مراتع شهرستان اهر زمستانگاه وتابستانگاه دو ایل قره‌داغ ارسباران و ایل سون است. همچنین طایفۀ مستقل اینانلو نیز تابستانها را در شهرستان اهر می‌گذرانند ( سرشماری اجتماعی ... ، 17). 
از آثار كهن برجای مانده در شهرستان اهر، قلعه‌های نودوز، جوشین، آستامال، سنگ نبشتۀ سقین دل، مسجد خروانق، حمام تاریخی كردشت و بقعۀ شیخ شهاب‌الدین اهری را می‌توان نام برد ( جغرافیا ... ، 1/ 194-195). مردم اهر به زبانهای تركی و فارسی سخن می‌گویند و شیعۀ دوازده امامی هستند ( فرهنگ جغرافیایی، 7/ 59). 

شهر اهر

این شهر كه مركز شهرستان اهر است، در °47 و ´4 طول شرقی و °38 و ´28 عرض شمالی و در ارتفاع 360‘1 متری از سطح دریا قرار گرفته است. اهر در 120 كیلومتری شمال خاوری تبریز و بر سر راه تبریز به مشكین شهر واقع است. براساس سرشماری 1375 ش، جمعیت شهر 745‘77 نفر (711‘15 خانوار) گزارش شده است ( سرشماری عمومی، شهرستان، چهل). شهر در منطقه‌ای كوهستانی جای دارد و ارتفاعات قاشقاداغ (149‘3 متر) در جنوب شرقی، بزكش (613‘2 متر) در جنوب، و شیور (652‘2 متر) در شمال شرقی، آن را در برگرفته‌اند ( فرهنگ جغرافیایی، 7/ 57). حداكثر دمای آن در تابستان °34 و حداقل آن در زمستان °27- سانتی‌گراد است و میانگین بارش سالانۀ آن به 310 میلی‌متر می‌رسد (همان، 7/ 58). رود اهرچای در جنوب شهر در امتدادی غربی ـ شرقی جاری است و علیرضا چای و رنگول چای نیز از غرب شهر، و كیچك چای از میان شهر عبور می‌كنند و شاخه‌های متعدد آن، اهر و زمینهای پیرامون آن را آبیاری می‌كند (همان، 7/ 57؛ جعفری، رودها، 116، 241، 321). 
سرزمین اهر دارای گذشته‌ای دور است. سنگ نبشتۀ اورارتویی، بر دامنۀ كوه زاغی واقع در شمال روستای سقین دل، در نزدیكی اهر (مشكور، 54-57) و نیز بقایای دژهای ساسانی در این منطقه (نک‍ : ترابی، 2/ 368) گواه این ادعاست. در سده‌های نخستین اسلامی، اهر از شهرهای آبادان بر سر راه اردبیل به دبیل بوده است (ابن‌حوقل، 2/ 333). در حدود العالم، اهر قصبۀ میمد (میمند) معرفی شده است (ص 415). در اواخر سدۀ 6 و اوایل سدۀ 7 ق، اهر مدتی تختگاه ملوك پیشتكین بود (زامباور، 296). در دورۀ صفویه، اهر به سبب وجود بارگاه شیخ شهاب‌الدین اهری در آنجا، مورد توجه شاهان صفوی قرار داشت (اسكندربیك، 682، 757، 921) و مدتی نیز حاكم‌نشین قره‌داغ شمرده می‌شد (مرگان، 1/ 403؛ نفیسی، 2/ 131). در دورۀ قاجاریه و جنگ نخست ایران با روسیه (1218- 1228 ق/ 1803-1813م)، اهر مدتی مركز فرماندهی عباس میرزا برضد قوای روسیه بود (قوزانلو، 64). در شهریور 1320ش، شهر اهر و شهرهای دیگر آذربایجان، مورد حملۀ هوایی نیروهای شوروی قرار گرفت و عده‌ای از مردم اهر در این حمله، كشته شدند (خاماچی، 218). 

مآخذ

آمارنامۀ استان آذربایجان شرقی (1374 ش)، سازمان برنامه و بودجۀ استان آذربایجان شرقی، تهران، 1376ش؛ آنندراج، محمد پادشاه، به كوشش محمد دبیرسیاقی، تهران، 1335 ش؛ ابن حوقل، محمد، صورةالارض، لیدن، به كوشش دخویه، 1939 م؛ اسكندر بیك منشی، عالم‌آرای عباسی، تهران، 1350 ش؛ ترابی طباطبایی، جمال، آثار باستانی آذربایجان، تهران، 1355ش؛ جعفری، عباس، رودها و رودنامۀ ایران، تهران، 1376ش؛ همو، كوهها و كوهنامۀ ایران، تهران، 1368ش؛ جغرافیای كامل ایران، وزارت آموزش و پرورش، تهران، 1366 ش؛ حدودالعالم، ترجمۀ حسین شاه، كابل، 1342 ق؛ خاماچی، بهروز، فرهنگ جغرافیایی آذربایجان شرقی، تهران، 1370 ش؛ زامباور، نسب نامۀ خلفا و شهریاران، ترجمۀ محمدجواد مشكور، تهران، 1356 ش؛ سازمان تقسیمات كشوری، وزارت كشور، تهران، 1376 ش؛ سرشماری اجتماعی ـ اقتصادی عشایر كوچنده (1366 ش)، نتایج تفصیلی، استان آذربایجان شرقی، مركز آمار ایران، تهران، 1369 ش؛ سرشماری عمومی نفوس و مسكن (1375ش)، نتایج تفصیلی، استان آذربایجان شرقی، مركز آمار ایران، تهران، 1376 ش؛ همان، شهرستان اهر؛ فرهنگ اقتصادی دهات و مزارع، شهرستان اهر، جهاد سازندگی، تهران، 1363 ش؛ فرهنگ جغرافیایی آبادیهای كشور (اهر)، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، تهران، 1376 ش؛ فرهنگ جغرافیایی ایران (آبادیها)، استان 3 و 4، دایرۀ جغرافیایی ستاد ارتش، تهران، 1330 ش؛ قوزانلو، جمیل، جنگ ده سالۀ ایران باروس، تهران، 1315 ش؛ مرگان، ژاك، ایران، مطالعات جغرافیایی، ترجمۀ كاظم ودیعی، تبریز، 1338 ش؛ مشكور، محمدجواد، تاریخ اورارتو و سنگ نبشته‌های اورارتی در آذربایجان، تهران، 1345 ش؛ نفیسی، سعید، تاریخ اجتماعی و سیاسی ایران در دورۀ معاصر، تهران، 1361ش؛ هدایت، رضاقلی، فرهنگ انجمن آرای ناصری، تهران، 1338 ش.