ایذه

ایذه، شهر و شهرستانی در استان خوزستان. نام ایذه را به صورتهای ایذَج (ابن‌خردادبه، 42؛ ابن‌رسته، 188)، ایدج (حمدالله، 51) و اَیدَج (یاقوت، 3/ 846) نیز نوشته‌اند. در زمان اتابكان آن را مال امیر نیز می‌خواندند (نک‍ : ابن بطوطه، 1/ 205). مال امیر را مالمیر، مال میرجانک‍ی، مال امیر بختیاری و مال امیرشول نیز نوشته‌اند (نجم‌الملك، 147؛ افضل‌الملك، 310؛ فسایی، 1/ 606؛ آمیه، 2؛ نظام‌الدین، 132). لسترنج آن را «ملك امیر» ترجمه كرده است (ص 245؛ نیز نک‍ : EI2, III/ 1016) و «مال» در میان بختیاریها به معنای آبادی و اقامتگاه است (نک‍ : اقتداری، 3/ 107؛ نوایی، 704). این شهر از شهریور ماه 1341 رسماً ایذه خوانده شد (معین، 5/ 206؛ نیز نک‍ : فرهنگ ... ، 45). 

شهرستان ایذه

این شهرستان یكی از شهرستانهای شانزده گـانۀ استان خوزستان است كه با مساحتى حدود 930‘3 كمـ2، در شمال شرقی این استان قرار دارد ( آمارنامه ... ، 9، 24). شهرستان ایذه دارای دو بخش، 10 دهستان و 491 آبادی مسكونی است كه بسیاری از آنها كوچكند (همان، 28؛ سرشماری، شناسنامه، 5). این شهرستان كه نسبت به دشت اصلی خوزستان از ساختاری كاملاً متفاوت برخوردار است، از دو قسمت دشتی و كوهستانی تشكیل شده است. قسمت كوهستانی متشكل از رشته‌كوههای نسبتاً پیوسته و مرتفعی است كه دشت ایذه را دربرگرفته‌اند (سعیدی،42،44-45، 70، 72-73). 
رود كارون از 20 كیلومتری شرق شهر ایذه، در مرز این شهرستان با مسجد سلیمان می‌گذرد ( فرهنگ، 43). این شهرستان دارای پوشش جنگلی (بلوط ایرانی) و مراتع ارزشمندی است كه شدیداً در معرض تخریب هستند (سعیدی، 101). 
جمعیت شهرستان ایذه در 1375ش، 027‘172 نفر بود كه 2/ 47٪ آن در شهر، 7/ 52٪ در روستاها و مابقی (332 نفر) به صورت كوچرو زندگی می‌كردند ( سرشماری، نتایج، شانزده). جمعیت شهرستان از طایفه‌های مختلف بختیاری و نیز بهمئی است (سعیدی، 143)؛ ساكنان به زبان فارسی (گویش لری) سخن می‌گویند و شیعه مذهبند. اساس اقتصاد این شهرستان بر دامداری، زراعت و صنایع دستی استوار است ( فرهنگ، 43، 45). 

شهر ایذه

این شهر با °31 و ´50 عرض شمالی و °49 و ´52 طول شرقی در منتهى‌الیه شمال شرقی استان خوزستان واقع است و با 760 متر ارتفاع متوسط، از مرتفع‌ترین شهرهای خوزستان به شمار می‌رود. فاصلۀ این شهر تا مركز استان (اهواز) حدود 200 كمـ است (همان، 44؛ آمارنامه، 24، 33). جمعیت شهر ایذه در آخرین سرشماری عمومی (1375 ش) 288‘81 نفر بود (همان، 39). ایذه در زمان ایلامیها از اهمیت شایانی برخوردار بود (واندنبرگ، 64؛ دوبد، 290) و در دوره‌های بعدی نیز اهمیت خود را حفظ كرد. آثار برجای مانده از دورۀ اشكانی، از جمله مجسمۀ برنزی و معروف «مردپارتی» (در موزۀ ایران باستان)، خبر از اهمیت ناحیه و شهر ایذه در این دوره دارد (بهنام، 297، 299؛ اقتداری، 3/ 109، 120-121). ایذه در دورۀ ساسانی نیز از شهرهای آباد و پرجمعیت به شمار می‌رفت (امام شوشتری، 1/ 209) و آتشكدۀ آن تا زمان هارون الرشید برقرار بوده است (یاقوت، 1/ 416). 
شهر و ناحیۀ ایذه در 17 ق/ 638 م توسط مسلمانان به صلح فتح شد (طبری، 4/ 84؛ نیز نک‍ : ابن اثیر، 2/ 546-547). در 22 ق درآمد حاصل از خراج ایذه (و رامهرمز) به حكومت بصره تخصیص یافت (طبری، 4/ 161)، اما در 29ق، مردم ایذه در برابر ابوموسى اشعری ــ حاكم بصره ــ سر به شورش برداشتند (بلاذری، 251). 
شهر و ناحیۀ ایذه از اواسط سدۀ 6 تا اوایل سدۀ 9 ق زیر فرمان اتابكان لرستان (ه‍ م) بود. مؤسس این سلسله ابوطاهر در 550 ق اعلام استقلال كرد (بدلیسی، 45، 47) و ایذه را مركز حكومت خود قرار داد (ابن بطوطه، 1/ 205). پس از برافتادن حكومت اتابكان در 827ق ایذه رو به خرابی گذارد و ساكنان آن به كوچروی روی آوردند (امام شوشتری، 1/ 210). ایذه و عرصۀ پیرامونی آن آثار و بقایای تاریخی بسیار جالبی را در خود محفوظ داشته است كه به دورۀ زمانی ایلامی تا ساسانی مربوط می‌شود. وجود دو كتیبۀ پهلوی ساسانی بر صخرۀ اطراف ایذه در خور توجه است. در داخل شهر ایذه، دو امام‌زاده به نامهای امام‌زاده عبدالله و امام‌زاده دین‌آور وجود دارد ( فرهنگ، 46). 

مآخذ

آمارنامۀ استان خوزستان (1375 ش)، سازمان برنامه و بودجۀ استان خوزستان، تهران، 1375 ش؛ آمیه، پیر، تاریخ عیلام، ترجمۀ شیرین بیانی، تهران، 1349 ش؛ ابن اثیر، الكامل؛ ابن بطوطه، رحلة، بیروت، 1987 م؛ ابن خردادبه، عبیدالله، المسالك و الممالك، به كوشش دخویه، لیدن، 1889 م؛ ابن رسته، احمد، الاعلاق النفیسة، به كوشش دخویه، لیدن، 1891 م؛ افضل‌الملك، غلامحسین، افضل التواریخ، تهران، 1361ش؛ اقتداری، احمد، خوزستان و كهگیلویه و ممسنی، تهران، 1359 ش؛ امام شوشتری، محمدعلی، تاریخ جغرافیایی خوزستان، تهران، 1331 ش؛ بدلیسی، شرف‌الدین، شرف‌نامه، تهران، 1343ش؛ بلاذری، احمد، فتوح البلدان، ترجمۀ آ. آذرنوش، تهران، 1346ش؛ بهنام، پرویز، «پیكر برنزی اسكندر»، سخن، تهران، 1331 ش، شم‍ 4(1)؛ حمدالله مستوفی، نزهة القلوب، به كوشش لسترنج، لیدن، 1913 م؛ دوبد، سفرنامۀ لرستان و خوزستان، ترجمۀ محمدحسین آریا، تهران، 1371 ش؛ سرشماری عمومی نفوس و مسكن (1375 ش)، نتایج تفصیلی، شهرستان ایذه، مركز آمار ایران، 1376 ش؛ همان، شناسنامۀ دهستانهای كشور، استان خوزستان، مركز آمار ایران، 1376ش؛ سعیدی، عباس، ساماندهی روستاهای پراكندۀ شهرستان ایذه، تهران، 1376-1377 ش؛ طبری، تاریخ؛ فرهنگ جغرافیایی آبادیهای كشور (رامهرمز)، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، تهران، 1370ش، ج 80؛ فسایی، حسن، فارس‌نامۀ ناصری، تهران، 1367ش؛ معین، محمد، فرهنگ فارسی، تهران، 1356 ش؛ نجم‌الملك، عبدالغفار، سفرنامۀ خوزستان، تهران، 1341 ش؛ نظام‌الدین شامی، ظفرنامه، به كوشش پناهی سمنانی، تهران، 1363ش؛ نوایی، عبدالحسین، مقدمه و حاشیه بر احسن التواریخ روملو، تهران، 1349ش؛ واندنبرگ، لوئی، باستان‌شناسی ایران باستان، ترجمۀعیسى بهنام، تهران، 1345 ش؛یاقوت، بلدان؛ نیز: