بجستان

بِجِسْتان، بخش و شهری در جنوب استان خراسان.

بخش بجستان

بجستان یکی از بخشهای شهرستان گناباد است. این بخش در شمال غربی شهرستان گناباد واقع شده، و دارای 3 دهستان به نامهای بجستان، جزین یا زین‌آباد ویونسی (به لهجۀ محلی یُنسی) است (سازمان…. 22؛ سرشماری…، پنجاه). بجستان در سابق ازتوابع فردوس بود و پس از آنکه گناباد شهرستان شد، یکی از بخشهای آنجا گردید که از دو دهستان به نام میان تکاب در جنوب، و در لب‌کویر در شمال تشکیل می‌شد (تابنده، 174-175). قسمتی از شمال بجستان که نزدیک کویر نمک است، آب‌وهوای گرم و خشک دارد، ولی بخشهای مرکزی و جنوبی و شرقی آن دارای آب‌وهوای کم وبیش معتدل است (همو، 174). کوههای بیزنگ، گرگان، آهنگ و زین‌آباد در قسمت غربی گناباد و در بخش بجستان واقع است (بهرامی، 334). کوههای سلیمان نیز در جنوب بجستان و شمال قاین قرار دارد و قسمت شرقی فلات طبس به کوههای بجستان متصل است (کیهان، 1/ 56، 62).
اراضی منطقه با 194رسته قنات آبیاری می‌شود، آب قناتهای آن شیرین و گواراست، فقط آب چند ابادی که در حدود شمال شرقی بجستان وقاع شده، مانند یونسی، و مارندیز، اندکی شور، اما قابل استفادۀ کشاورزی است (تابنده، همانجا). قنات گل بید از قناتهای معروف بجستان است و15 کـﻤ طول دارد و عمق مادر چاه آن 75 متر است (پورابراهیم، 186). رود موسمی کال شور در شمال بجستان در دهستان یونسی جریان دارد. عمق آن در حدود 4 تا 5متر است ، ولی آب آن قبال شرب و زراعت نیست و فقط برای تهیۀ نمک از آن استفاده می‌شود. این رود از کوه سرخ کاشمر سرچشمه گرفته، پس از جریان یافتن به سمت شمال باختری به همراه دو رودخانۀ مهم دیگر به نام کال‌سالار و کال‌شصت‌دره، تشکیل رودخانۀ واحدی را می‌دهد. طول این رود حدود 150 کـﻤ است که با ادامۀ جهت به طرف باختر دربخش بجستان به کویر نمک می‌ریزد. این رودخانه پس از عبور از دهستان یونسی است که کال‌شور نامیده می‌شود (مجتبوی، 41-42).
بجستان دارای معادن متعددی است (مشهد…، 76). محصولات عمدۀ کشاورزی آن نیز گندم، جو، پنبه، زعفران و میوه، خصوصاً انار، گلابی، هندوانه، زردآلو، انجیر و انگور است (تابنده، 177؛ برزگر،173)، اکنون بیشترین زمینهای زراعتی بجستان به کشت زعفران اختصاص یافته است (همو، 171). پرورش کرم ابریشم رد بجستان رواج دارد و ابریشم در گذشته از صادرات مهم آن به شمار می‌رفته است (ﻧﻜ : بهرامی، 335). پارچۀ بَرَک بجستان در گذشته به خصوص در دورۀ قاجار شهرت خاص داشت. قالیچه نیز در بجستان بافته شده، به خارج صادر می‌شود (تابنده، همانجا).
اهالی بجستان مانند دیگر مردم گناباد شیۀ اثناعشری هستند (همو، 178). علما و فقها و محدثان بسیاری از بجستان برخاسته‌اند (همو، 179).

شهر بجستان

این شهر در °58 و ´11 طول شرقی و °34 و ´31 عرض شمالی قرار دارد و ارتفاع آن 250‘1 متر است. در 1375ش جمعیت شهر بجستان 307‘9 نفر بود (سرشماری…، سی‌ونه).
درگذشته بجستان قصبۀ بزرگی بوده، و جادۀ قدیم مشهد-یزد از آن می‌گذشته است. شهر بجستان 4 رشته قنات دارد که در داخل شهر جاری است (تابنده، 176)، ولی از هنگام استفاده از چاههای شهرداری، آب قناتها به میزان قابل توجهی کاهش یافته است (مجتبوی، 74). پیش از 1345ش که شهر هنوز لوله‌کشی نشده بود، آب‌انبارهای بزرگ و حوضهایی وجود داشته که آب موردنیاز را ذخیره می‌کرده‌اند (همو، 82-83).

پیشینیۀ تاریخی

قدمت بجستان همچون گناباد احتمالاً به دورۀ هخامنشی می‌رسد (همو، 49). در تُرفان (چین) کتیبه‌ای به زبان و خط پهلوی کشف شده که از وجود شخصیتی تاریخی با نام «مهر» یاد کرده، و محل درگذشت او را بجستان آورده است (برزگر، 50). در قرون اولیۀ اسلامی بجستان مانند گناباد ضمیمۀ ولایت قهستان، و مدتی ضمیمۀ نیشابور و گاهی از توابع هرات شمرده می‌شد (مجتبوی، 50). یاقوت بجستان را از قرای نیشابور دانسته است (1/ 497).
حافظ ابرو در قرن 9ق از بجستان به عنوان ناحیه‌ای «مختصر» مشتمل بر 3 قریه با نامهای زین‌آباد، مارندز، یونسی، و 20 مزرعه نام برده، و آن را از نواحی هرات به شمار آورده است (2/ 44). ظاهراً لشکریان تیمور در مسیر حرکت به خراسان از بجستان گذشته‌اند (مجتبوی، 118، 168-169). این شهر در عهد صفویه نیز در معرض تاخت و تاز ازبکان بود (همو، 118). بجستان در 1289ق/ 1872م قحطی شدیدی را به خود دید که باعث مرگ‌ومیر و مهاجرت گروههایی از این ناحیه گردید (مشهد، همانجا).

آثار باستانی

در حاشیۀ شرقی گورستان شهر، مسجدی واقع است که اهالی به این محوطه، صُنعه یا صمعه‌مزار می‌گویند که با توجه به نوع استفاده از آن باید همان صومعه یا معبد باشد و گمان می‌رود که این مکان در دورانهای پیشین پرستشگاه مهر بوده است (مجتبوی، 159). قلعه دختر بجستان یا قلعۀ گردکوه بر فراز قله‌ای منفرد و رفیع در 5 کیلومتری جنوب‌غربی قریۀ مزار در کوهستانی به همین نام (نام محلی آن گُرکو) قرار دارد که اصل آن از دورۀ ساسانی و یا پیش از آن است و در اواخر سدۀ 5ق به تصرف اسلماعیلیان نزاری درآمد و در سدۀ 7ق توسط هولاکوخان مغول ویران شد (پورابراهیم، 247-250). این قلعه مانند دیگر قلعه دخترهای ایران نام خود را از ایزد اناهیتا گرفته است (مجتبوی، 137).
مهم‌ترین اثر تاریخی بجستان مسجدجامع بزرگ شهر است که در زمان میرزاشاهرخ پسر امیرتیمور و توسط محمدبن‌فخرالدین بجستانی بنا شده است (تابنده، 54، 175). این مسجد دو ایوانی در زمان شاه‌عباس‌اول (1024ق) و اخیراً در 1372ش مرمت شده است (همو، 54؛ مجتبوی، 157). آثقار قلعۀ قدیمی شهر نیز در حسینیۀ حاجیه دیده می‌شود (ﻧﻜ : تابنده، 177). در زین‌آباد و یونسی کاروانسراهایی وجود دارد که به رباط شاه عباس معروفند (مجتبوی، 162؛ برزگر، 78). همچنین می‌توان به پل یونسی که با 9چشمه بر روی رودخانۀ کال‌شور قرار گرفته، و از آثار دورۀ صفوی است، اشاره کرد (مجتبوی، همانجا؛ تابنده، 181).

مآخذ

برزگر، علی، گذر، سرزمین ایزد، تهران، 1370ش؛ بهرامی، تقی، جغرافیای کشاورزی ایران، تهران، 1333ش؛ پورابرهیم، حسین، جغرافیای گناباد، گناباد، 1371ش؛ تابنده، سلطان حسین، تاریخ و جغرافی گناباد، تهران، 1348ش؛ حافظ ابرو، عبدالله، تاریخ، به کوشش درتئا کراوولسکی، ویسبادن، 1982م؛ سرشماری عمومی نفوس و مسکن (1375ش)، نتایج، تفضیلی، استان خراسان، تهران، 1376ش؛ سازمان تقسیمات کشوری جمهوری اسلامی ایران، وزارت کشور، تهران، 1376ش؛ کیهان، مسعود، جغرافیای مفصل ایران، تهران، 1311ش؛ مجتبوی، حسین، جغرافیای تاریخ گناباد، مشهد، 1374ش؛ یاقوت، بلدان؛ نیز: