بستک
بَسْتَك، شهرستان و شهری در استان هرمزگان. این شهرستان از 4 طرف به فاصلۀ بسیار نزدیك با رشته‌كوههایی محصور شده، و اطراف آن كاملاً بسته است؛ از این‌رو، آن را «بستك» نامیده‌اند.
شهرستان بستك از شمال به لارستان، از شمال غربی به لامِرد، از شرق به بندر چارَك، از جنوب به بندر لنگه و از جنوب شرقی و شرق به بندرعباس محدود است. شهرستان بستك در ناحیۀ پس‌كرانه‌ای بنادر لنگه و چارك واقع شده است و به وسیلۀ رشته‌كوهی از مناطق ساحلی خلیج‌فارس جدا می‌شود.
آب و هوای این شهرستان گرم و خشك است. حداكثر درجۀ حرارت در تابستان تا°50 و حداقل در زمستان حدود صفر است. بستك در خرداد و نیمۀ اول تیر، تحت تأثیر بادهای گرم و سوزانی قرار می‌گیرد كه در گویش محلی به آن «تَش‌باد» (= آتش‌باد) می‌گویند. در نیمۀ دوم مرداد و شهریور هوای مرطوب نواحی ساحلی به بخشهای شمالی بستك نفوذ می‌كند و باعث رطوبت هوا می‌شود.
متوسط میزان بارندگی در بستك 200 میلی‌متر است (فرهنگ...، 7). در زمستان بستك تحت تأثیر جریانهای كم‌فشار مدیترانه‌ای و غربی قرار می‌گیرد و در تابستان زبانه‌های كم‌فشار اقیانوس هند موجب بارندگیهای شدید و كوتاه‌مدت می‌شود كه مردم محلی آن را «چِل‌پَسینی» (به معنای باران 40 روزه) می‌نامند.
ارتفاعات بستك به موازات خط ساحلی خلیج‌فارس از شمال غربی به‌طرف جنوب شرقی كشیده شده است. رشته كوههای «گاوبَست» به ارتفاع 500‘2 متر (عباسی، 21) و پرون (كرمج) به ارتفاع 745‘2 متر در شمال، و هُنگویه به ارتفاع 261‘1 متر در شمال ناحیۀ فرامرزان (معرفت، 240)، از جملۀ مهم‌ترین كوههای بستك به شمار می‌روند.
دو رودخانۀ دائمی در این شهرستان وجود دارد: رود مهران كه از انتهای غربی بستك به سمت جنوب و شرق جریان می‌یابد و در محلی به نام پُل غار به خلیج‌فارس می‌ریزد، و رود شور كه از كوههای شمالی بستك سرچشمه می‌گیرد و نزدیك بندر خمیر به خلیج فارس می‌ریزد. منشأ هر دو رود چشمه‌های آب شور نواحی كوهستانی جنوب است (جعفری، 452، 455؛ موحد، 12).
پوشش گیاهی بستك شامل درختان و درختچه‌های دشتی، مانند گَبَر، كُنار، اِسْتَبْرَق، كَهور، كِرِت و لِگَجی، و گیاهان بوته‌ای و سرشاخه‌ای مانند شیرسگ، گَوَن، دِرْمَنه، اَنغوزه، و پهن برگانی چون بهمن، یونجه‌های یكساله و بومادران است.
حیات وحش بستك شامل انواع پرندگان بومی جنوب و حیوانات وحشی است كه نادرترین انواع آن قوچ لارستانی، روباه قرمز و گربۀ وحشی است كه در منطقۀ وسیعی از كوهستانهای اطراف بستك به چشم می‌خورد. پلنگ، یوزپلنگ، خرس سیاه، بز كوهی، شغال، گرگ و گراز، نیز كبك، تیهو، كُلَنگ و پرندگان مهاجر فصلی در این ناحیه وجود دارند (تحقیقات میدانی).
تغییرات جمعیتی شهرستان بستك و مركز آن در نیم قرن اخیر در جدول آمده است:
بستك از لحاظ اقتصادی در شمار نواحی پس‌كرانه‌ای خلیج‌فارس محسوب می‌شود و حیات اقتصادی آن به نواحی ساحلی و كشورهای جنوبی حاشیۀ خلیج فارس وابسته است (موحد، 169-170؛ حبیبی، 39).
بیشتر ساكنان بستك اهل سنت و شافعی هستند (موحد، 136) و یكی از آیینهای مذهبی آنان برپا داشتن جشنهای مولود پیامبر اكرم(ص) است كه با شیوه‌ای خاص برگذار می‌شود.
گویش بستكی كه از شاخه‌های گویش لارستانی است و نخستین‌بار به وسیلۀ اسكارمان، زبان‌شناس آلمانی معرفی شده، از شاخص‌ترین ویژگیهای فرهنگی بستك است (بستكی، 3-4؛ وثوقی، لار ...، 28؛ اقتداری، 226).
پیشینۀ تاریخی
كهن‌ترین نشانۀ تاریخی از شهر بستك مربوط به نیمۀ دوم سدۀ 9ق / 15م است. در آن ایام یكی از عارفان طریقت قادری در لارستان، به نام مولانا شیخ محمدبن شیخ جابر از خنج به بستك مهاجرت كرد (بنی عباسیان، 23؛ وثوقی، خنج ...، 65-66؛ اُبن،.(25-33 استقرار او و پیروانش در بستك، آغاز شكل‌گیری بافت شهری و رونق آن محسوب می‌شود. شیخ محمد در اواخر عمر خود در ایلود، از نواحی شمال شرقی بستك معتكف گردید و در همانجا وفات یافت (بنی عباسیان، 24). شهر ایلود كهن‌ترین ناحیۀ شهرستان بستك است و نخستین‌بار در متون تاریخی سدۀ 7ق / 13م از آن یاد شده است ( تاریخ ...، 205).
نام ناحیه‌ای كه امروزه شهر بستك در آن واقع شده، تا اوایل سدۀ 14ق «جهانگیره» بوده كه بعدها به «جهانگیریه» تغییر یافته است.
روی كار آمدن صفویان در سدۀ 10ق / 16م و اعمال سیاستهای مذهبی در جنوب ایران، بر جهانگیره و بستك نیز مؤثر افتاد. در 938ق / 1532م و در روزگار شاه طهماسب صفوی فشارهای مذهبی بر اهل سنت فارس افزایش یافت و موجب مهاجرت گسترده و جابه‌جایی جمعیت در لارستان شد. شیخ محمد كبیر از مشایخ بنی عباسی لارستان با بسیاری از پیروانش از خنج به بستك مهاجرت كرد و در آنجا مسجد، مهمان‌سرا و مدرسه ساخت. بسیاری از مردم بر او گرد آمدند و شهر بستك رونق خاصی گرفت. از این زمان به بعد، مشایخ بنی عباسی این شهر را به صورت پناهگاه امنی برای اهل سنت جنوب فارس درآوردند (بنی عباسیان،25-26).
فتح لارستان در 1010ق / 1601م و انقراض حكومت امیران محلی لار به دست اللّه‌وردی خان باعث نگرانی شدید مشایخ بنی عباسی شد. چندی بعد، امرای ایلودی و فرامرزی در 1013ق / 1604م برضد حكام صفوی دست به شورش زدند و ادارۀ شهر لار را به دست گرفتند. این شورش با لشكركشی امام قلی‌خان و محاصرۀ یك‌ماهۀ قلعۀ شهر سركوب شد و دولت صفوی قدرت خود را در لارستان و جهانگیره تثبیت كرد (منجم، 242-244). در 1040ق / 1630م كه دولت پرتغال امتیاز تأسیس نمایندگی بازرگانی در بندر كنگ را به دست آورد (استنسگُر،353)، زمینۀ مساعدی برای رشد و ترقی شهر بستك ــ كه بر سر راه این بندر به لار و شیراز قرار دارد ــ به‌وجود آمد (ابن، 7- 8). در اواخر عصر صفوی و هجوم افغانها به نواحی جنوب ایران، بستك از حوادث و خرابیهای این حملات مصون ماند. گزارش هلندیها حاكی است كه در 1133ق / 1721م دسته‌های بلوچ به نواحی شمال شرقی بستك در منطقۀ گوده و ایلوده تاختند (فلور، 62-63).
پس از انقراض صفویان، شیخ محمدسعید بستكی با اطاعت از نادرشاه افشار در حاكمیت لار باقی ماند. او از نخستین مشایخ بستك است كه رسماً به حكومت جهانگیریه منصوب شد (بنی‌عباسیان، 110). در 1197ق / 1783م هادی خان بستكی به عنوان حاكم جهانگیریه و بنادر و جزایر شیبكوه برگزیده شد. حكومت او مصادف با درگیریهای آقامحمدخان قاجار و لطفعلی‌خان زند بود (همو، 184).
در 1256ق / 1840م مصطفی‌خان بستكی به عنوان ضابط جهانگیریه و بستك منصوب شد (همو، 230، 282). دوره حكمرانی وی را باید عصر شكوفایی و ترقی بستك و جهانگیریه دانست. او با برقراری روابط دوستانه با والی فارس و حكومت مركزی، پشتیبانی كامل آنان را به دست آورد و با اقتدار، امنیت را در ناحیۀ زیر فرمان خود برقرار كرد. در دوران حكومت او بسیاری از مردم نواحی مجاور و بنادر به بستك مهاجرت كردند و در آنجا مقیم شدند.
مصطفى‌خان بستكی از ذوق ادبی سرشاری برخوردار بود و در اشعار خود «فائز» تخلص می‌كرد (همو، 260). با مرگ مصطفی‌خان در 1305ق / 1888م، درگیری و اختلافات خانوادگی میان فرزندان او پدید آمد. سرانجام، محمدتقی خان بستكی به ضابطی بستك منصوب، و به صولت‌الملك ملقب شد (سدیدالسلطنه، 224؛ بنی عباسیان، 262-263، 284-286). در سالهای پایانی سدۀ 14ق / 20م فتحعلی‌خان لاری، حاكم لارستان حوزۀ حكومتی خود را به نواحی ساحلی خلیج‌فارس گسترش داد و به این ترتیب، بستك و جهانگیریه نیز در محدودۀ قدرت او قرار گرفت (فسایی، 2 / 1518-1519). محمدتقی خان با حاكم لارستان روابط حسنه‌ای داشت و مالیات منطقۀ ضابطی خود را تقدیم او می‌كرد (بنی عباسیان، 287، 289).
با شكل‌گیری حوادث انقلاب مشروطیت در جنوب فارس، هواداران جنبش مشروطیت در بستك طی نامه‌ای از یكی از سران مشروطه‌خواه لارستان برای سركوبی محمدتقی خان - كه حامی جناح مستبدان به رهبری قوام‌الملك شیرازی بود - دعوت كردند. این نیروها در 1327ق / 1909م وارد شهر شدند و محمدتقی خان با بستگان خود ناحیه را ترك كردند. اما با قدرت گرفتن مجدد خاندان قوام‌الملك در فارس، محمدتقی خان به حكومت بازگشت و تا پایان عمر در این سمت باقی ماند ( كتاب ...، 4 / 789؛ كاكس، 75-76؛ بنی عباسیان، 319-320). چندی بعد، محمدرضا خان بستكی ــ ضابط بستك و جهانگیریه ــ در 1334ق / 1916م از طرف دریابیگی، حكمران كل بنادر و جزایر خلیج‌فارس به نیابت حكومت بندر لنگه و مضافات منصوب شد (همو،341).در1337ق / 1919م‌شیوع نوعی بیماری تلفات بسیاری بر مردم منطقه بستك وارد ساخت (موحد، 51).
حكومت «مشایخ بستك» در 1316ش به دنبال اجرای تقسیمات اداری جدید در كشور، به پایان رسید. در این‌سال، بستك به عنوان یكی از بخشهای ششگانۀ شهرستان لار، تابع استان هفتم (= فارس) شناخته شد (رزم‌آرا، 75)؛ سپس در 1379ش براساس مصوبه هیأت وزیران، بستك به‌عنوان یكی از شهرستانهای استان هرمزگان تعیین شد.
مآخذ
آمارنامۀ استان هرمزگان (1375ش)، سازمان برنامه و بودجۀ استان هرمزگان، تهران، 1376ش؛ ابن، ژان، مقدمه و حاشیه بر گزارش سفیر كشور پرتغال، ترجمۀ فرانسوی از ژان ابن، ترجمۀ پروین حكمت، تهران،1357ش؛ اقتداری، احمد، فرهنگ لارستانی، تهران، 1334ش؛ بستكی، علی‌اكبر، فرهنگ بستكی، 1359ش؛ بنی عباسیان بستكی، محمداعظم، تاریخ جهانگیریه، به كوشش عباس انجم روز، 1339ش؛ تاریخ شاهی، قراختاییان، به كوشش محمدابراهیم باستانی پاریزی، تهران، 1355ش؛ جعفری، عباس، رودها و رودنامۀ ایران، تهران، 1376ش؛ حبیبی، احمد، «بستك بر سینۀ دشت»، گلپنگ، بندرعباس، 1379ش، س 1، شمـ 1؛ رزم‌آرا، علی، جغرافیای نظامی ایران (فارس)، تهران، 1323ش؛ سدیدالسلطنه، محمدعلی، سرزمینهای شمالی پیرامون خلیج‌فارس و دریای عمان در صد سال پیش، به كوشش احمد اقتداری، تهران، 1371ش؛ عباسی، مصطفی قلی، بستك و جهانگیریه، به كوشش احمد اقتداری، تهران، 1372ش؛ فرهنگ جغرافیایی آبادیهای كشور (لار)، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، تهران، 1369ش، ج 121؛ فسایی، حسن، فارس‌نامۀ ناصری، به كوشش منصور رستگار فسایی، تهران، 1367ش؛ فلور، ویلم، برافتادن صفویان، برآمدن محمود افغان، ترجمۀ ابوالقاسم سری، تهران، 1365ش؛ كاكس، پرسی، گزارشهای سالانه، ترجمۀ حسن زنگنه، تهران، 1377ش؛ كتاب آبی، گزارشهای محرمانۀ وزارت امور خارجۀ انگلیس، به كوشش احمد بشیری، تهران، 1363ش؛ معرفت، احمد، كوهها و غارهای ایران، تهران، 1352ش؛ منجم، جلال‌الدین، تاریخ عباسی، به كوشش سیف‌الله وحیدنیا، تهران، 1366ش؛ موحد، جمیل، بستك و خلیج‌فارس، تهران، 1349ش؛ وثوقی، محمدباقر، خنج گذرگاه باستانی لارستان، قم، 1374ش؛ همو، لار شهری به رنگ خاك، تهران، 1369ش؛ تحقیقات میدانی مؤلف؛ نیز:
Aubin, J., «La Survie de Shilau et la route du Khonj-o-Fal» ,
محمدباقر وثوقی