بلنجر
بَلَنْجَر، شهری که بنابر گزارشهای تاریخی در ماوراء قفقاز و سرزمین خزر قرار داشته است. در متون اسلامی نام این شهر به همین صورت نوشته شده، ولی در بعضی مآخذ به‌صورت بِلِنْجِر و بَلِنْجِر نیز آمده است (BSE3؛ آرتامونف، .(116 بارتولد بلنجر را با وراچان، شهر قدیم خزر یکی دانسته است (II(1) / 674). دربارۀ محل این شهر نیز گمانهایی وجود دارد و برخی آن را در شمال داغستان و کنار بستر رود سولاک دانسته‌اند. بعضی نیز گمان دارند که بلنجر نزدیک سرچشمۀ رود سولاک واقع بوده است. بارتولد با استناد به نظر مارکوارت بلنجر را آخرین و جنوبی‌ترین شهر در سرزمین خزران دانسته است (همانجا). برخی مآخذ محل بلنجر را در سرزمین خزر، «دربند خزران» نامیده‌اند (یاقوت، 1 / 729؛ قلقشندی، 4 / 457؛ ابوالفدا، 219). گروهی محل این شهر را نزدیک اندری ـ ژدره دانسته‌اند که نام کنونی آن آندره‌یوو است (BSE3)؛ ولی آرتامونف مؤلف «تاریخ خزر» محل بلنجر را شهر کنونی بویناکس نوشته است (ص .(392
طبری به قومی با نام بلنجر اشاره کرده است (2 / 100) و سمعانی این سرزمین را به بلنجر بن یافث، و مردم بلنجر را بدان سرزمین منتسب دانسته است (2 / 320؛ ابوالفدا، همانجا). برخی مآخذ افزون بر بلنجر، چند شهر دیگر، از جمله سمندر (البیضاء) و اتل را هم در سرزمین خزران یاد کرده‌اند (نک : حدودالعالم، 193؛ دمشقی، 346)؛ گفته شده که بلنجر در غرب سمندر واقع بوده، و در آغاز تختگاه خزران محسوب می‌شده است (بارتولد، 676، .(II(1) / 674 مسعودی که در نیمۀ سدۀ 4ق / 10م می‌زیسته، از اتل به عنوان تختگاه خزران یاد کرده است. وی می‌نویسد پیش از آن بلنجر تختگاه خزران بود (ص 62).
شهر بلنجر در دوران پادشاهی خسرو انوشیروان (531-579م) به تصرف سپاهیان ایران درآمد (یعقوبی، 1 / 178). در 22ق / 643م عبدالرحمان بن ربیعه به‌جنگ خزران سوی‌ِ بلنجر رفت. وی پس از چند پیکار به قتل رسید و عربها ناگزیر تا دربند عقب نشستند. این واقعه در دوران خلافت عثمان روی داد (طبری، 4 / 158، 304). سلمان بن ربیعۀ باهلی نیز در عهد عثمان عازم پیکار با خزران و گشودن شهر بلنجر شد. وی تا حوالی بلنجر رسید، ولی نتوانست به درون شهر رخنه کند و در نهایت کشته شد (ابن‌اعثم، 2 / 345؛ ابوعبید، 1 / 276؛ خلیفه، 1 / 169).
در 104ق / 722م جراح بن عبدالله حَکمی که از سوی یزید بن عبدالملک، خلیفۀ اموی (101- 105ق / 719-723م) به امارت ارمنستان و آذربایجان منصوب شده بود، عازم فتح بلنجر شد. او پس از پیکاری سهمگین بلنجر را گشود و خزران را به هزیمت واداشت و گروه بسیاری، از جمله زنان و کودکان را در آب غرق کرد و اسیر بسیار گرفت. وی قلعه‌های مجاور بلنجر را نیز فتح کرد و مراتب پیروزی خود را به یزید بن عبدالملک نوشت (طبری، 7 / 14-15؛ ابناثیر، 5 / 111-113؛ «تاریخ...»، .(I / 151 جراح بن عبدالله این ناحیه را به صورت بخشی از اران، به‌ویژه سرزمین کبلک (قَبَلَه) درآورد (بنیاداف، .(109 بسیاری از اهالی بلنجر و دژهای اطراف آن به سرزمینهای شمال مهاجرت کردند. پس از آن، شهر سمندر که در 5 / 394 کیلومتری بلنجر واقع شده بود، به تختگاه خزران بدل گشت (کستلر، 62؛ آرتامونف، .(178
در 112ق / 730م جنگ میان خزران و متحدانشان با سپاه اسلام به شکست مسلمانان انجامید؛ طبری از قول محمدبن عمر نوشته است که «ترکان جراح بن عبدالله را در بلنجر کشتند» (7 / 70؛ رضا، 413). در 114ق مسلمة بن عبدالملک پس از هزیمت دادن خاقان خزر، از دربند بازگشت، ولی چندی بعد بار دیگر متوجه استحکامات شمال قفقاز شد و مردم بلنجر شهر خود را ترک گفتند (رضا، 416). پس از سقوط بلنجر و انتقال تختگاه خزران به سمندر، از بلنجر کمتر یاد شده است. به گفتۀ کستلر (ص 28) شاید قوم بلنجر در میان خزران مستحیل و جذب آنان شده باشند.
مآخذ
ابناثیر، الکامل؛ ابن اعثم کوفی، احمد، الفتوح، به کوشش علی شیری، بیروت، 1411ق / 1991م؛ ابو عبید بکری، عبدالله، معجم ما استعجم، به کوشش مصطفى سقا، بیروت، 1403ق / 1983م؛ ابوالفدا، تقویم البلدان، به کوشش رنو و دوسلان، پاریس، 1840م؛ حدودالعالم، به کوشش منوچهر ستوده، تهران، 1362ش؛ خلیفة بن خیاط، تاریخ، به کوشش سهیل زکار، دمشق، 1387ق / 1967م؛ دمشقی، محمد، نخبةالدهر، بیروت، 1408ق / 1988م؛ رضا، عنایت‌الله، اران از دوران باستان تا آغاز عهد مغول، تهران، 1380ش؛ سمعانی، عبدالکریم، الانساب، حیدرآباد دکن، 1383ق / 1963م؛ طبری، تاریخ؛ قلقشندی، احمد، صبح الاعشى، به کوشش محمد حسین شمس‌الدین، بیروت، 1407ق / 1987م؛ کستلر، آ.، خزران، ترجمۀ محمدعلی موحد، تهران، 1361ش؛ مسعودی، علی، التنبیه والاشراف، به کوشش دخویه، لیدن، 1893م؛ یاقوت، بلدان؛ یعقوبی، احمد، تاریخ، بیروت، 1379ق / 1960م؛ نیز:
Artamonov, M. I., Istoriya Khazar, Leningrad, 1969; Barthold, W. W., Sochineniya, Moscow, 1963; BSE3; Buniyatov, Z., Azerbaidzhan v VII-IX vv., Baku, 1965; Istoriya Dagestana, Moscow, 1967.
عنایت‌الله رضا