بهشتی
بِهِشْتی، احمد سنان چلبی (ح 871 - ح 917ق /1467-1511م)، شاعر دیوانی و مورخ عثمانی. پدرش سلیمان‌بیك قاریشدیرانلی، از دولتمردان دربار سلطان محمد فاتح بود و پس از فتح استانبول از جانب وی به عنوان «صوباشی» آنجا منصوب شد (عاشق پاشازاده، 142).
احمدسنان پدر خود را در كودكی از دست داد. وی از نوجوانی به دربار سلطان بایزید دوم راه یافت و از «خدمت كهتری» تا «ملازمت مهتری» در حضور سلطان ارتقا یافت (سهی بیگ، 243) و به‌حكمرانی سنجاق رسید («دائرةالمعارف زبان...»، I /377)؛ اما بعدها به علت رنجیدگی سلطان از وی، از ترس جان به ایران گریخت و به سلطان حسین بایقرا (سل 873 -911ق /1468-1505م) پناه برد و در هرات اقامت گزید و با امیر علیشیر نوایی، وزیر بایقرا و عبدالرحمان جامی آشنا شد و از محافل علمی و ادبی آن شهر بهره‌مند گردید (قنالی‌زاده، 1 /225؛ عالی، 153؛ بروسه‌لی، 2 /96؛ «دائرةالمعارف دیانت...»، VI /144-145). وجود پاره‌ای كلمات و عبارات تركی جغتایی و آذری در پاره‌ای از سروده‌های شاعر را نشانه‌ای از تأثیرپذیری وی از فضای فرهنگی دربار تیموری و پیرامون آن دانسته‌اند (همانجا).
احمدسنان كه بهشتی تخلص می‌كرد، مدتی پس از اقامت در هرات (گیب، EI2, I /1210; II /149)، از سوی سلطان عثمانی بخشوده شد و به میهن بازگشت. بدین ترتیب كه سلطان حسین بایقرا با فرستادن سفیری به دربار سلطان بایزید دوم و تقدیم هدایا، به شفاعت از بهشتی پرداخت و زمینۀ عفو وی را فراهم آورد. برخی از شعرا و علما نیز با فرستادن نامه‌هایی به دربار عثمانی، خواستار عفو شاعر شدند. در پی عفو سلطان بایزید، بهشتی با تقدیم قصیده‌ای با ردیف «كرم» مقام و موقعیت از دست داده را دوباره به دست آورد (سهی بیگ، 244؛ عالی، قنالی‌زاده، همانجاها؛ سامی، 2 /1419؛ «دائرةالمعارف دیانت»، VI /144).
بیشتر منابع درگذشت بهشتی را اوایل سدۀ 10ق /16م نوشته‌اند، اما برخی زمان درگذشت وی را در اواخر سلطنت بایزید دوم (886- 918 ق /1481-1512 م)، و احتمالاً 917ق دانسته‌اند (همان، EI2; IV /144-145، همانجا؛ امین، 5 /84).
بهشتی را سرسلسلۀ شاعرانی دانسته‌اند كه به تقلید از نظامی گنجوی، در آناتولی به زبان تركی خمسه سروده‌اند (حاجی‌خلیفه، 1 / 724؛ هامر پورگشتال، 1 /788؛ بروسه‌لی، نیز «دائرةالمعارف دیانت»، گیب، همانجاها؛ EI2, I /1210). بهشتی خود در آغاز لیلی و مجنون كه آخرین مثنوی از خمسۀ اوست، تصریح می‌كند كه پیش از وی كسی به زبان تركی خمسه نسروده است (لوند، I /104). مثنویهای بهشتی اینهاست: وامق و عذرا، یوسف و زلیخا، حُسن و نگار، سهیل و نوبهار، لیلی و مجنون («دائرةالمعارف ترك»، VI /20؛ حاجی خلیفه، بروسه‌لی، همانجاها؛ «دائرةالمعارف دیانت»، VI /145).
از مثنویهای بهشتی تنها لیلی و مجنون كه مشتمل بر 195‘1 بیت و به وزن لیلی و مجنون جامی و نظامی سروده شده (همانجا؛ صفا، 4 /360)، در دست است و نسخه‌ای از آن در بخش نسخ خطی تركی كتابخانۀ دانشگاه استانبول (شم 5591) نگهداری می‌شود («دائرةالمعارف دیانت»، همانجا؛ لوند، I /132؛ «دائرةالمعارف زبان»، همانجا).
سهی بیگ كه تذكرۀ خود را در 945ق /1538م تألیف كرده، نوشته است كه بهشتی تمام خمسۀ نظامی را به زبان تركی ترجمه كرده است (ص 245؛ لوند، I /110, 259؛ بروسه‌لی، 2 /97)، اما به نظر برخی از محققان، خمسۀ نظامی سرمشق بهشتی در سرودن خمسه به زبان تركی بوده است («دائرةالمعارف ترك»، «دائرةالمعارف دیانت»، همانجاها).
دیوانی را هم به بهشتی نسبت داده‌اند كه اكنون در دسترس نیست، ولی غزلهایی از آن كه در جُنگها و مجموعه‌ها باقی مانده، حاكی از مهارت او در كار شاعری است («دائرةالمعارف زبان»، همانجا). گفته شده كه بهشتی حكایت حضرت سلیمان را نیز به صورت نثر آمیخته به نظم نوشته است (سامی، همانجا).
از آثار منثور وی تنها بخشهایی از تاریخ او باقی است. این اثر مشتمل است بر 8 بخش و هر بخش به یكی از سلاطین هشت‌گانۀ عثمانی از عثمان غازی تا بایزید دوم اختصاص دارد. دو نسخه از آن (در برگیرندۀ بخشهای چهارم تا هفتم) در موزۀ بریتانیا نگهداری می‌شود («دائرةالمعارف ترك»، نیز EI2، همانجاها). نسخه‌ای هم كه گویا فصلی از بخش هشتم تاریخ است، با عنوان «وقایع‌نامۀ بهشتی و یا تاریخ سلطان جم» در كتابخانۀ توپكاپی سرای موجود است (TS, I /206). تاریخ بهشتی به‌طوركلی براساس تاریخ نشری (جهان‌نما) نوشته شده، و در حقیقت صورت ادبی شدۀ آن است («دائرةالمعارف دیانت»، همانجا). این اثر اگرچه به پیروی از هشت بهشت ادریس بدلیسی (ه م) تألیف گردیده است، از نظر اهمیت به پای آن نمی‌رسد (EI2، همانجا).
مآخذ
امین، حسن، الموسوعةالاسلامیة، بیروت، 1400ق /1980م؛ بروسه‌لی، محمدطاهر، عثمانلی مؤلفلری، استانبول، 1333ق /1915م؛ حاجی خلیفه، كشف؛ سامی، شمس‌الدین، قاموس الاعلام، استانبول، 1306ق /1889م؛ سهی بیگ، هشت بهشت، به كوشش گونای كوت، هاروارد، 1978م؛ صفا، ذبیح‌الله، تاریخ ادبیات در ایران، تهران، 1364ش؛ عاشق پاشازاده، احمد، تاریخ، استانبول، 1332ق؛ قنالی‌زاده، حسن، تذكرة الشعرا، به كوشش ابراهیم قتلوق، آنكارا، 1978م؛ هامر پورگشتال، یوزف، تاریخ امپراتوری عثمانی، ترجمۀ زكی علی‌آبادی، به كوشش جمشید كیان‌فر، تهران، 1367ش؛ نیز:
Âli, M., Künhü 'l-Ahbâr’in tezkire kīsmī, Ankara, 1994; EI2; Gibb, E. J. W., A History of Ottoman Poetry, London, 1965; Levend, A. S., Türk edebiyatī tarihi, Ankara, 1988; TS, türkç; ansiklopedisi, Istanbul , 1968; Türk dili ve edebiyatī ansiklopedisi, Istanbul, 1977; Türkiye diyanet vakfī Islâ m ansiklopedisi, Istanbul, 1992
رحیم رئیس‌نیا