بوردور
بوردور، شهر و مركز استانی به همین نام در تركیه.
استان بوردور با مساحتی حدود 150‘7 كمـ 2 در جنوب غربی تركیه واقع است. این استان شامل 6 شهرستان به نامهای بوردور، آغْلاسون، بوجاق، گل حصار، تفنّی و یشیلُوا، و 21 شهر است و جمعیت آن در 1383ش / 2004م، 000‘841‘2 تن برآورد شده است (YA, III / 1535؛ «فرهنگ ...»، تركیه). شهر بوردور مركز استان بوردور با جمعیتی حدود 701 هزار تن (برآوردِ 1383ش / 2004م) در 4 كیلومتری جنوب شرقی دریاچه‌ای به همین نام در شمال این استان واقع است (IA,II / 805؛ «فرهنگ»).
پیشینۀ تاریخی
نتایج كاوشهای باستان‌شناختیِ صورت گرفته در منطقۀ حاجیلر واقع در 35 كیلومتری شهر بوردور، پیشینۀ سكنای انسان در این منطقه را به 000‘7ق م می‌‌رساند («دائرةالمعارف اسلام»،VI / 426 ). البته نمی‌‌توان پیشینۀ اسكان انسان در این منطقه را به شهر بوردور نیز تعمیم داد، اما در حفاریهای انجام گرفته در تپه‌های پیرامون آن، شواهدی از اسكان انسانِ دورۀ مفرغ، مانند تندیسهای سفالین، ظروف سفالی سرخ رنگ و ابزارهای برنده از سنگ چخماق یافت شده است (همانجا؛ اوندر،.(115
بوردور در منطقۀ پسیدیای باستان واقع شده، و آثاری از تمدنهای یونان و روم قدیم در آن بر جای مانده است. در 1500ق‌م بوردور در قلمرو حكومت محلیِ آرزاوا كه تابع حتیها بود، قرار داشت؛ هر چند پادشاهی آرزاوا در 1200ق م به استقلال دست یافت، اما دیری نپایید كه فرمانبرداری فریگیاییها را پذیرفت. بوردور در سدۀ 7ق م به تصرف لیدیها درآمد و در 546ق م با شكست لیدیها از سپاهیان پارسی، این سرزمین نیز مانند دیگر نواحی آناتولی، ضمیمۀ امپراتوری هخامنشیان شد («دائرةالمعارف اسلام»، VI / 427؛ «تاریخچه»).
پس از آنکـه اسكندر مقدونی در 330ق‌م به فرمانروایی هخامنشیان بر آناتولی پایان داد، آنتیخوس از جانب اسكندر به حكومت آنجا منصوب شد. پس از مرگ اسكندر، بوردور تحت نفوذ سلوكیان درآمد و سپس ضمیمۀ پادشاهی برغمه شد. در 61ق‌م رومیان بوردور را تصرف كردند و در 395م پس از تقسیم امپراتوری روم به دو بخش شرقی و غربی، این شهر تحت استیلای بیزانس قرار گرفت و در همین دوره نام «پولیدریون»، به معنای ناحیۀ سنگلاخ، بر آن نهاده شد (همانجا). پیش از آنکـه بوردور به این نام خوانده شود، «لیمْنومْبْریا»، به معنای شهر دریاچه نامیده می‌‌شد ((EI².
شاید واژۀ پولیدریون، بعدها به بوردور بدل شده باشد، چنانکـه اهالی بوردور نیز امروزه نام شهر را «بولدور» تلفظ می‌‌كنند و در برخی منابع غربی نیز این نام با همین تلفظ آمده است («دائرةالمعارف ترك»، VIII / 425؛ بایراق، 126؛ «تاریخچه»). بوردور تا سدۀ 5ق / 11م همچنان در قلمرو امپراتوری بیزانس باقی بود، تا اینکـه پس از شكست بیزانس از سلجوقیان، در جنگ ملازگرد (463ق / 1071م) قبایل تركمن تا حوالی بوردور نفوذ كردند.
بنا به برخی روایات، طایفۀ قنالی ــ از قبایل تركمن ــ هنگام رسیدن به این منطقه در مقابل زیباییهای طبیعی آن، این جمله را به زبان آوردند: «جنت بورادا دور» (بهشت دراینجاست).گفته شده كه عبارتِ«بورادا دور» به مرور زمان به شكل بوردور درآمده است («دائرةالمعارف اسلام»، همانجا؛ «تاریخچه»).
تركها پس از اسكان در این محل بازاری به نام «آلان پازاری» در جای اولوجامع (جامع كبیر) فعلی ساختند، ولی به سبب مسیل بودن آنجا، به تدریج به دامنۀ تپه‌ای منتقل شدند؛ بدین ترتیب، تدریجاً شهری ساخته شد كه امروزه بوردور نامیده می‌‌شود («دائرةالمعارف اسلام»، همانجا).
بوردور در طی جنگ صلیبی اول از قلمرو سلجوقیان خارج شد، ولی در نیمۀ اول سدۀ 7ق / 13م دوباره به دست تركان افتاد. در 641ق / 1243م پس از شكست سلجوقیان آناتولی در جنگ كوسه داغ از مغولان، امیرنشینهایی در آناتولی شكل گرفت و بوردور در امیرنشین بنی حَمید واقع شد. دونداربیگ، مؤسس امیرنشین بنی حمید در 699ق / 1300م مسجدی را كه امروزه اولوجامع نامیده می‌‌شود، ساخت (همانجا).
بوردوردردورۀ حاكمیت بنی‌حمید توسعه یافت. این امیرنشین با اینکـه حاكمیت ایلخانان مغول را پذیرفته بود، ولی مورد حملۀ تیمورتاش، والیِ كل ایلخانان و آناتولی قرار گرفت و در 717ق / 1317م به تصرف وی درآمد؛ اما پس از فرار تیمورتاش به مصر، اسحاق بیگ از اخلاف دونداربیگ ــ كه وی نیز در مصر به سر می‌‌برد ــ به آناتولی بازگشت و امیرنشین بنی حمید را احیا كرد («تاریخچه»؛ اوزون چارشیلی، «امیرنشینها...»، 64-65). بوردور نیز بار دیگر تحت حاكمیت بنی حمید درآمد، تا اینکـه در زمان سلطان مراد اول (سل 761-792 / 1360-1390م) حسین بیگ ــ از امرای بنی حمید ــ اسپارتا و حوالی آن را كه شامل بوردور نیز می‌‌شد، در برابر 85 هزار سكۀ طلا به عثمانیان واگذار كرد (بایراق، همانجا).
این بطوطه كه در سدۀ 8ق / 14م از بوردور دیدن كرده است، بوردور را شهری كوچك با باغها و آبهای روان وصف می‌‌كند و می‌‌نویسد كه قلعۀ آن بر فراز كوهی بلند به نام شاهیك قرار دارد. او در گزارش خود به جماعت جوانمردانِ شهر نیز اشاره كرده است (ص 303).
پس از شكست بایزید اول از امیر تیمور در جنگ آنکـارا (804ق / 1402م) و احیای مجدد امیرنشینها، بوردور بار دیگر تحت حاكمیت بنی حمید قرار گرفت (بایراق، همانجا)؛ اما بعد از مدتی عثمانیان نه تنها بر بوردور، بلكه بر سراسر آناتولی مستولی شدند. در 917ق / 1511م، بوردور مانند بسیاری از شهرهای آناتولی دستخوش نابسامانیهای ناشی از عصیان شاهقلی بابای تكلو شد و خسارات بسیاری دید (نک : اوزون چارشیلی، «تاریخ ...»،.(II / 230
بوردور در اوایل حاكمیت عثمانیان، مركز قضایی وابسته به ایالت حمید با مركزیت اسپارتا بود و در واقع قصبه‌ای به شمار می‌‌رفت. به موجب سندی در 883ق / 1478م بوردور دارای 4 محله بوده كه یكی از آنها به مسیحیان تعلق داشته است («دائرةالمعارف اسلام»،VI / 427 ). این شهر در سدۀ 10ق / 16م از تأثیر عصیان سوخته‌ها (طلاب) بركنار نماند. همچنین در اواخر همان سده، در معرض تخریبهای عاصیان جلالی قرار گرفت؛ اما به رغم این عصیانها و تخریبها در قیاس با یك سده پیش از آن توسعه یافت و بر شمار محله‌های آن افزوده شد. یكی از محله‌های جدید، محلۀ دباغخانه بود كه بیانگر فعالیت اقتصادی محله در آن زمان است (همان،.(VI / 427-428
بوردور در 1288ق / 1871م به صورت مركز سنجقی درآمد كه وابسته به ولایت قونیه بود (بایراق،.(126به نوشتۀ سامی، بوردور یكی از 5 سنجق استان قونیه بود و در منتهای شمال غربی این استان قرار داشت (2 / 1375). این شهر در اواخر سدۀ 13ق / 19م دچار آتش‌سوزی مهیبی شد كه در آن بخش بزرگی از بازار و 150 خانه از میان رفت («دائرةالمعارف اسلام»، VI / 428). با این همه، در اوایل سدۀ 14ق / 20م بوردور دارای 7 كارگاه روغنکـشی، 213‘5 خانه، 648 دكان، 16 آسیاب، 34 دباغخانه، 4 كاروان سرا، 6 حمام و 24 مسجد بوده است (IA, II / 805) كوئینه، سیاح اروپایی نیز از وجود 14 مسجد، 6 خانقاه، 11 مدرسه، 1 كلیسای بیزانسی، 1 كلیسای ارمنی، 6 حمام و 4 كاروان‌سرا سخن گفته است. بر اثر زمین‌لرزه‌ای كه در 1332ق / 1914م رخ داد، خسارات سنگینی به شهر وارد آمد («دائرةالمعارف اسلام»، همانجا). با پایان یافتن جنگ جهانی اول و شكست ارتش عثمانی، نیروهای ایتالیایی بخشهایی از آناتولی ازجمله بوردور را به اشغال خود درآوردند (نک : بایور، II(3) / 456؛ شاو، 2 / 555).
بوردور در 1338ق / 1920م به صورت یك لوای مستقل درآمد و در همان سال نخستین نمایندگانش را نیز به مجلسهای تركیه فرستاد (بایراق، همانجا)؛ در 1302ش / 1923م در تقسیمات جدید بعد از عثمانیها به صورت مركز ولایتی به همین نام درآمد. در 1315ش / 1936م خط آهن تركیه به این شهر رسید (همانجا).
در بوردور و حوالی آن نظیر اسپارتا، باغهای گل زیادی وجود دارد كه از محصول آنها اسانس گل سرخ تهیه می‌‌شود (IA, II / 806). امروزه بوردور دارای كارخانه‌های قند، اسانس گل سرخ، لبنیات، آرد، سیمان و آجرپزی، نساجی و تراكتورسازی است («دائرةالمعارف جدید...»، .(II / 457قالی‌بافی بوردور از دیرباز شهرت داشته است. در این شهر پارچه‌های پنبه‌ای و پشمی هم بافته می‌‌شود. بافته‌های پنبه‌ای بوردور كه آن را «آلاچه» می‌‌گویند، امروزه نیز از اهمیت زیادی برخوردار است.
مشهورترین آثار باستانی بوردور اینهاست: معبد آنتونینوس به ابعاد 20×42 متر؛ آمفی تئاتر رومی با گنجایش 12 هزار نفر؛ میدان ورزشی متعلق به سدۀ 2م، و همچنین بقایای قلعه‌ای بازمانده از دورۀ بیزانسیها (بایراق،.(127
از آثار دورۀ اسلامی می‌‌توان اولو جامع، مساجد شیخ سنان، قره سنیر، دیوان بابا، سلیم‌زاده («دائرةالمعارف جدید»، همانجا)، و نیز بنای طاش اُدا یاد كرد؛ طاش ادا منزلگاهی برای پذیرایی از مسافران بوده كه نمونۀ آن كمتر دیده شده است (میدان لاروس، .(III / 467
از ویژگیهای بوردور داشتن فرهنگ عامه‌ای غنی است (اوندر، همانجا). از نویسندگان و شعرای معروف بوردور می‌‌توان ابراهیم زكی (1922-1984م) را نام برد كه آثاری منظوم و منثور در ادبیات، و بیشتر در فرهنگ عامۀ منطقه از خود برجای گذاشته است («دائرةالمعارف جدید»،.(II / 458
مآخذ
ابن بطوطه، محمد، رحلة، به كوشش طلال حرب، بیروت، 1407ق / 1987م؛ سامی، شمس‌الدین، قاموس الاعلام، استانبول، 1306ق؛ شاو، ا. ج. و ا. ك. شاو، تاریخ امپراتوری عثمانی و تركیۀ جدید، ترجمۀ محمود رمضان‌زاده، مشهد، 1370ش؛ نیز:
Bayrak, M. O., Turkiye tarihi yerler kilavuzu, Istanbul, 1994; Bayur, Y. H., Turk inki labi tarihi, Ankara, 1983; EI² ; IA; Meydan Larousse, Istanbul, 1987; Onder, M., Sehirden sehire Anadolu, Turkiye is bankasi , 1997; Tarihcesi, www. maliye. gov. tr / defterdarliklar / burdur / ilimiz. htm; Turk ansiklopedisi, Istanbul, 1976; Turkiye diyanet vakfi Islam ansiklopedisi, Istanbul, 1992; Uzuncarsili , I. H., Anadolu beylikleri, Ankara, 1969; id, Osmanli tarihi, Ankara, 1983; The World Gazetteer, www. world_gazetteer.com.htm; YA; Yeni Turk ansiklopedisi,
وهاب ولی