تئودوسیوس

تِئودوسیوس، ریـاضـی‌دان و ستـاره‌شنـاس یـونانـی. از زندگی او هیچ اطلاعی نداریم، اما از آنجا که منلائوس (مشهور در 100م) در کتاب اکر خویش از وی نام برده (نصیرالدین، «تحریر مانالاوس»، 65)، و نیز استرابن (د 25م) از او و فرزندان ریاضی‌دانش پس از هیپارخوس (د پس از 127ق‌م) یاد کرده (V/ 467)، به احتمال بسیار وی در نیمۀ دوم سدۀ 2، یا اوایل سدۀ 1ق‌م می‌زیسته است (پاولی، V(A2)/ 1930؛ «زندگی‌نامه...»، XIII/ 319). استرابن او را اهل بیثینیا دانسته (همانجا)، اما در برخی از منابع قدیم و متأخر او را اهل طرابلس شام دانسته‌اند (کانتور، I/ 411؛ اشتاین اشنایدر، 343) و این احتمالاً به علت خلطی است که از روزگار کهن میان زندگی و آثار او و کسان دیگری به همین نام رخ داده است (پاولی، V(A2)/ 1931؛ «زندگی‌نامه»، همانجا). ویتروویوس تئودوسیوس را مخترع یک ساعت آفتابی دانسته که در هر آب و هوایی قابل استفاده بوده است (نک‍ : همانجا؛ هیث، II/ 245). 
3 اثر مهم او در جریان نهضت ترجمه، به عربی برگردانده شد، اما از منابع زندگی‌نامه‌ای دورۀ اسلامی نیز چیزی دربارۀ زمان و زندگی او به دست نمی‌آید (قس: ابن عبری، 77)؛ حتى نام او نیز در این منابع به صورتهای گوناگون ذکر شده است. ابن ندیم او را با نام ثیودوروس خوانده، و تنها به ذکر 3 اثر او اکتفا کرده است (ص 269). قفطی از دو تن با نامهای ثاذوسیوس و ثیوذوفروس یاد کرده که در مورد نخست شرح حالی نیاورده، و تنها کتاب اکر را به او منتسب کرده است و شخص دوم را از اهالی اسکندریه و در دورۀ پس از بطلمیوس دانسته، و 3 اثر تئودوسیوس را به او نسبت داده است (ص 108). از تئودوسیوس با نامهایی چون ثاذوسیوس(ابن ابی‌اصیبعه، 1/ 213) و تاودسیوس (صاعد، 180) نیز یاد شده است. نصیرالدین طوسی در «تحریر الاکر ثاوذوسیوس»، نام او را به صورت ثاوذوسیوس آورده است (ص 2). 

آثـار

1. اکر

این اثر که کهن‌ترین اثر یونانی دربارۀ هندسۀ کره است (پاولی، V(A2)/ 1932)، شناخته‌شده‌ترین اثر تئودوسیوس نزد مسلمانان بوده است که برخی او را «صاحب الاکر» خوانده‌اند (قس: صاعد، همانجا). 
این اثر کتابی درسی در هندسۀ کروی است و احتمالاً بخشهایی از آن از یکی از متون پیش اقلیدسی اقتباس شده است که برخی مؤلف آن را ائودوکسوس دانسته‌اند (پاولی، نیز «زندگی‌نامه»، همانجاها). کتاب مشتمل بر 3 مقاله و 59 قضیه است که در برخی نسخه‌ها 58 قضیه ذکر شده است. مقالۀ اول به تعاریف کلی هندسۀ کروی اختصاص دارد و شامل 22 قضیه است. در مقالۀ دوم از روابط دوایر عظیمه و صغیره سخن رفته، و دارای 23 قضیه است. در برخی از نسخ، این مقاله با 22 قضیه آمده است. مقالۀ سوم دربارۀ قطاعهایی است که از برخورد دوایر بر کره پدید می‌آیند و آن مشتمل بر 14 قضیه است (نصیرالدین، «تحریرالاکر»، 2 بب‍‌ ). در اکر تئودوسیوس جز قضیۀ دوم از مقالۀ سوم که در آن رابطه‌ای هم‌ارز با رابطۀ tan a = sin b tan A، برای برای مثلث کروی قائم‌الزاویه (°90=C) ثابت شده است («زندگی‌نامه»، XIII/ 320)، چیزی که بتوان آن را مثلثات کروی نامید، یافت نمی‌شود (پاولی، همانجا). 
در دوران اسکندرانی این کتاب به همراه دو اثر دیگر تئودوسیوس (نک‍ : ادامۀ مقاله) جزو مجموعه‌ای بود که پاپوس آن را «نجوم کوچک» نامیده است (II/ 369) و در جهان اسلام «کتب متوسطات» خوانده می‌شد و مشتمل بر آثاری بود که دانشجوی ریاضی باید پس از اتمام اصول اقلیدس و پیش از پرداختن به مجسطی بطلمیوس، می‌خواند. قسطابن لوقا به دستور ابوالعباس احمد بن المعتصم بالله (مستعین) (حک‍ 248-252ق/ 862-866م) این کتاب را تا قضیۀ پنجم از مقالۀ سوم به عربی برگرداند و پس از او مترجمی دیگر کار را به پایان رساند و ثابت بن قره (ه‍ م) ترجمه را تصحیح کرد (نصیرالدین، همان، 2). دو ترجمۀ دیگر نیز از این کتاب در دست است که یکی در نسخۀ خطی آن به حنین بن اسحاق منسوب شده، و دیگری توسط مترجمی گمنام صورت گرفته است (GAS, V/ 155؛ لورچ، 159). ابن ندیم و قفطی اکر را جزو آثار هیچ‌یک از این مترجمان ذکر نکرده‌اند. 
نصیرالدین طوسی در 651 ق/ 1253م تحریری عربی از این کتاب ارائه کرده است (مدرس رضوی، 354؛ نصیرالدین، همان، 52). از این تحریر دو ترجمه به فارسی در دست است که یکی از ملامهدی نراقی (د 1209ق)، و دیگری از غلامحسین طوسی و عنوان آن رایض النفوس است (منزوی، 4/ 2606-2685). ابوالقاسم ریاضی موسوی بر آن حاشیه نوشته (آقابزرگ، 3/ 383)، و ملامحمدباقر یزدی بر آن تعلیقه‌ای نگاشته است که نسخۀ خطی آن در کتابخانۀ آستان قدس رضوی (شم‍ 1/ 12061) موجود است (آستان...، 10/ 210). سزگین از این تعلیقه به عنوان شرحی بر اکر یاد کرده است، همچنین وی از اثر دیگری، از مؤلفی ناشناس، با عنوان مدعیات اکر ثاوذوسیوس مع مصادراتها یاد می‌کند که ظاهراً سیاهه‌ای از مصادرات و مطالب اصلی این کتاب است (GAS، همانجا). محیی‌الدین مغربی (نک‍ : ه‍ د، ابن ابی‌الشکر) تحریر و تهذیبی از این کتاب فراهم آورده است (اشتاین اشنایدر، 344؛ شورا، 2/ 111). تقی‌الدین راصد (ه‍ م) هم این کتاب را در سدۀ 10ق/ 16م تحریر کرده است (حاجی‌خلیفه، 1/ 142). 
اکر نخستین‌بار در سدۀ6 ق/ 12م، دوبار از روی ترجمۀ عربی به لاتینی برگردانده شد. از دو ترجمۀ لاتینی، یکی از گراردوس کرمونایی و دیگری از پلاتو تیولیایی است (اشتاین اشنایدر، همانجا؛ «زندگی‌نامه»، XV(1)/ 176، XI/ 32). همچنین در سدۀ 7ق/ 13م، موسی بن تبون آن را از روی ترجمۀ عربی به عبری برگرداند (اشتاین اشنایدر، همانجا) و مترجمی هندی به نام نایاناسو کهودپایایه در اوایل سدۀ 18م آن را از روی تحریر نصیرالدین طوسی ازعربی به سنسکریت برگرداند («زندگی‌نامه»، XV(2)/ 628). 

2. المساکن

این کتاب به پدیده‌های آسمانی‌ای می‌پردازد که به علت چرخش روزانۀ زمین به چشم کسانی که در مناطق مختلف زمین ساکن‌اند، پدیدار می‌شوند (همان، XIII/ 320) و مشتمل بر 12 قضیه است (نصیرالدین، «تحریر المساکن»، 2). قسطابن لوقا بعلبکی آن را به عربی ترجمه کرده است (همانجا). ابن ابی اصیبعه کتابی با عنوان مواضع المساکن من کرةالارض را به یعقوب بن اسحاق کندی نسبت داده، و آن را شرح المساکن تئودوسیوس دانسته است (1/ 213). احتمالاً این همان کتابی است که ابن ندیم، ضمن آثار کندی، از آن با عنوان «رسالته فی المساکن» نام برده است (ص 260). با توجه به هم‌زمانی نسبی و همکاری قسطابن لوقا و کندی (راشد، 541)، بعید نیست که کندی شرحی بر المساکن نوشته باشد. المساکن در سدۀ 12م توسط گراردوس کرمونایی از روی ترجمۀ عربی‌قسطا به لاتینی ترجمه شد («زندگی‌نامه»، XI/ 245؛ اشتاین‌اشنایدر، همانجا) و نصیرالدین طوسی در 653 ق تحریری از آن فراهم آورد (مدرس رضوی، 363). این تحریر را شخصی به نام تفضل حسین خان به فارسی برگردانده است (کنتوری، 120؛ مدرس رضوی، همانجا). 

3. ایام و لیالی یا لیل و نهار

این کتاب شامل بررسی کمانی است که خورشید هر روز بر دایرةالبروج طی می‌کند («زندگی‌نامه»، همانجا) و تغییراتی که به این سبب در طول روز و شب در مناطق مختلف زمین پدید می‌آید. کتاب مشتمل بر دو مقاله و 33 قضیه است (نصیرالدین، «تحریرالایام...»، 2). این کتاب هم توسط قسطابن لوقا به عربی برگردانده شده (اشتاین‌اشنایدر، 345؛ GAS, V/ 156)، و نصیرالدین طوسی آن را در 653 ق تحریر کرده است (مدرس رضوی، 357). 
تحریرهای طوسی از 3 اثر بازماندۀ تئودوسیوس، جزو کتب متوسطات، از متون درسی ریاضی در حوزه‌ها بوده، و نسخه‌های بسیاری از آنها باقی مانده است. تحریرالاکر و تحریرالمساکن در 1304ق با عنوان تحریرالاکرات و المتوسطات در تهران چاپ سنگی شده‌اند و هر 3 کتاب جزو مجموع الرسائل نصیرالدین طوسی در حیدرآباد منتشر شده است (نک‍ : مآخذ). 
آثار دیگر تئودوسیوس و یا آثار منسوب به او، از جمله شرحی بر کتاب روش ارشمیدس، از میان رفته‌اند (پاولی، V(A2)/ 1934). 

مآخذ

آستان قدس، فهرست؛ آقابزرگ، الذریعة؛ ابن ابی اصیبعه، احمد، عیون الانباء، به کوشش آوگوست مولر، قاهره، 1299ق/ 1882م؛ ابن عبری، غریغوریوس، تاریخ مختصر الدول، به کوشش انطون صالحانی، بیروت، 1890م؛ ابن ندیم، الفهرست، به کوشش فلوگل، لایپزیگ، 1871-1872م؛ حاجی خلیفه، کشف؛ شورا، خطی؛ صاعد اندلسی، التعریف بطبقات الامم، به کوشش غلامرضا جمشیدنژاد اول، تهران، 1376ش؛ قفطی، علی، تاریخ الحکماء، به کوشش یولیوس لیپرت، لایپزیگ، 1903م؛ کنتوری، اعجاز حسین، کشف الحجب و الاستار، قم، 1409ق؛ مدرس‌رضوی، محمدتقـی، احوال و آثار خواجه نصیرالدین طوسی، تهران،1354ش؛ منزوی، احمد، فهرستوارۀ کتابهای فارسی، تهران، 1382ش؛ نصیرالدین طوسی، «تحریرالاکر»، «تحریر الایام و اللیالی»، «تحریرالمساکن»، مجموع الرسائل، حیدرآباد دکن، 1358ق، ج 1؛ همو، «تحریر مانالاوس»، همان، ج 2؛ نیز: