تاجیکستان

تاجیکِسْتان، کشوری در آسیای مرکزی. این کشور با 100‘ 143کمـ 2 مساحت و 000‘540‘6 تن جمعیت (1383ش / 2004م) از شمال با قرقیزستان و ازبکستان، از غرب با ازبکستان، از شرق با چین، و از جنوب با افغانستان هم‎مرز است ( انکارتا؛ «فرهنگ... »). 
تاجیکستان کشوری کوهستانی است که حدود 93٪ آن را رشته‎کوههای بلند منشعب از تیان‌شان، پامیر و آلای دربرگرفته است. تقریباً نیمی از مساحت تاجیکستان بیش از 3 هزارمتر از سطح دریا بلندی دارد. دو رشته کوه قورمه و مغول نواحی شمالی، رشته‎کوه حصار ـ آلای نواحی مرکزی، رشته‎کوههای متوازی و نه چندان بلند بابا‌طاق و آق‎طاق و قراطاق، تیرکلی طاق، سرسرک، خش و جیلان طاق نواحی جنوب غربی، و رشته‎کوههای پامیر مشهور به بام جهان، نیمۀ خاوری تاجیکستان را پوشانیده‎اند.‌ بلندترین قله‎های تاجیکستان، قلۀ‌‌اسماعیل سامانی (قبلاً: کمونیسم) با بلندی 495‘7 متر، و قلۀ لنین با بلندی 134‘7 متر در بخش شمالی بلندیهای پامیر جای دارد («دائرة‎المعارف تاجیک...» VII / 394؛ ویکی‌پدیا، جغرافیا؛ نورنظرف، 9-10؛ XXX / 128 BSE3,؛ «دائرة‎المعارف جغرافیایی...»، III / 203-204). 
تاجیکستان کشوری‌ کم‌خاک و پرآب است. 500‘8 کمـ‍ 2 از سرزمین تاجیکستان را یخچالهای دائمی کوههای بلند پوشانده است و 6٪ از کل مساحت کشور را تشکیل می‌دهد که از کل مساحت زمینهای مزروعی تاجیکستان بیشتر است. 77٪ یخچالهای آسیای مرکزی در تاجیکستان است و از همین یخچالهاست که بسیاری از رودهای آسیای مرکزی سرچشمه می‎گیرند. فدچنکو‎ بزرگ‌ترین یخچال طبیعی تاجیکستان در نزدیکی قلۀ اسماعیل سامانی در شمال تنگۀ یزغلام (یزگلام)، 77 کمـ‍ درازا و تا 5 کم‍‍ـ پهنا و 550 متر ضخامت دارد. یخچال زرافشان نیز از دیگر یخچالهای بزرگ تاجیکستان است که رود زرافشان از آن سرچشمه می‌گیرد ( ایرانیکا، V / 160). 
این کشور دارای بیش از 900 رودخانۀ کوچک و بزرگ است. بیشتر این رودها به 3 حوضۀ جیحون (آمودریا)، سیحون (سیردریا) و زرافشان تعلق دارد. رودهایی که از پامیر شرقی سرچشمه می‌گیرند، به دریاچۀ قراکول می‌ریزند، اما رودخانۀ مرکن‌سو، از رودخانه‌های این حوضه به سوی حوضۀ تاریم در سین‌کیانگ جریان دارد ( انکارتا؛ «اطلس»، 33, 85, 88, 98, 138). 
جیحون علیا پیش از آنکه با رودخانۀ وخش یکی شود، «پنج» خوانده می‌شود و مرز تاجیکستان با افغانستان را تشکیل می‌دهد. همۀ شاخابه‌های جانب راست آب جیحون از خاک تاجیکستان سرچشمه می‌گیرند. حوضۀ جیحون سه چهارم خاک تاجیکستان را فـراگرفتـه است. رود «پنج» (جیحون‌علیـا) با شاخابه‌های غند (گونت) و برتنگ و یزغلام و ونج و رود وخش که بخش علیای آن پیش از پیوستن به آب خنگو (خنگاب)، سرخاب یا قزل‌سو خوانده می‌شود و رودکافرنهان که از جنوب شهر دوشنبه می‌گذرد، جملگی به جیحون می‌ریزند. سرخان دریا از کوههای حصار سرچشمه می‌گیرد و پس از عبور از خاک ازبکستان به جیحون می‌ریزد. رودهای اسفره، خواجه با‌قرغان، قراسو و آق سو که از دامنه‌های شمالی رشته‌کوههای ترکستان سرچشمه می‌گیرند، جملگی به سیحون می‌ریزند. 195 کمـ از رودخانۀ سیحون در خاک تاجیکستان جاری است ( انکارتا؛ ویکی‌پدیا، همانجا).