تربه
تُرَبه، وادی و شهری در غرب کشور عربستان سعودی. شهر تربه در 160 کیلومتری‌جنوب شرقی شهر طائف، بر سر راه مکه به یمن در °21 و ´21 عرض شمالی و °41 و ´65 طول شرقی در ارتفاع 177،1 متری از سطح دریا قرار دارد (وهبه، 36؛ «تربه»، npn.).
در سده‌های نخستین اسلامی نویسندگان و جغرافی‌دانان از وادی تربه در ناحیۀ عبلاء، و به فاصلۀ 4 شب از مکه در راه صنعا و نجران یاد کرده‌اند (نک : ابن‌سعد، 2 / 117؛ قدامة بن جعفر، 133-134؛ ابوعبید بکری، 1 / 308 – 309؛ ادریسی، 1 / 145) و آورده‌اند که مسکن و موطن قبایل بنی‌عامر و بنی‌هلال، و دره‌ای پر آب و حاصل‌خیز بوده است که از وادی صدر در سراة زهران شروع می‌شود و تا 80 کیلومتر پیش می‌رود تا به تربة‌البقوم می‌رسد (همدانی، 89؛ ابن‌خردادبه، 188؛ زهرانی، 2 / 55؛ اصفهانی، 109) سلمی (ص 416-417) نیز از معدن برم، و دوکوه به نام شوانان ــ کـه محل زنـدگی قبایل غامد، خثعم، سلول، سواء‌ة بن عامر و عنزه در این دره بوده ــ یاد کرده است (نیز نک : یاقوت، ذیل تربه).
رود تربه نیز که در این وادی جریان دارد، شاخابه‌های بسیاری دارد و چند رود هم به آن ملحق می‌شود. معروف است که بیشتر آب سرزمین سراة زهران به این رود می‌ریزد (زهرانی، همانجا)، از جمله آبی است که از یک تپۀ آتش‌فشانی واقع در دشتی میان وادی تربه و وادی صدر سرچشمه می‌گیرد و جنوبی‌ترین ریزابۀ وادی تربه به شمار می‌آید (فیلبی، «کوهساران...»، 51-53).
پیشینۀ تاریخی
محققان احتمال داده‌اند که محلی به نام تُرَبَن که در کتیبه‌ای مربوط به دورۀ ابرهه آمده، همین شهر تربۀ کنونی است (نک : اسمیث، 435-436). در حوادث مربوط به صدر اسلام نیز از این شهر یاد شده است؛ چنان‌که آورده‌اند، پیامبر اکرم(ص) در شعبان 7 / دسامبر 628 عمر بن خطاب را با 30 نفر به جنگ هوازن در تربه فرستاد و عمر هم با راهنمایی بنی‌هلال به آنجا رفت (ابن‌سعد، همانجا). در سده‌های اخیر شهر تربه بار دیگر به مناسبت مقاومت شدید در برابر نیروهای محمدعلی پاشا، خدیو مصر (1234ق / 1819م) و نبرد نیروهای عبدالعزیز سعودی و شریف حسین (1337ق / 1919م) در آنجا شهرت یافت (نک : اکوع، 89).
در اوایل سال 1206ق / 1791م، شریف مکه که از پیوستن قبیلۀ بقوم، ساکن در تربه به صفوف دشمنان در محل درعیه، مرکز آل سعود آگاه شده بود، نیرویی به فرماندهی برادرش، عبدالعزیز برای سرکوب آنها فرستاد. عبدالعزیز در این کار موفق نشد، اما بعداً در 1209ق / 1794م نیرویی دیگر به فرماندهی امیرسعود به تربه فرستاد. آنها تربه را به محاصره گرفتند و بسیاری از نخلهای اطراف آنجا را قطع کردند. اهالی برای جنگ خارج شدند و پس از کشته‌شدن عده‌ای، امیرسعود ناچار به صلح گردن نهاد (خزعل، 327، 365-366؛ فیلبی، «عربستان ..»، 85).
در آغاز سال 1229ق / 1814م احمد توسون، فرمانده ترک به تربه لشکر کشید، اما در برابر محمدعلی پاشا کاری از پیش نبرد. در 1815م عبدالله بن سعود برادر خود، فیصل را به فرماندهی نیروهای مستقر در تربه منصوب کرد و خود با گروهی به غزیل در وادی تربه رفت و به جنگ با قوای مصر پرداخت، اما ناچار به عقب‌نشینی شد. قوای مصر دست به پیشروی زد و اندکی بعد که فیصل نیز تربه را رها کرد، مصریان بر آنجا استیلا یافتند (همان، 128-129).
در 1337ق / 1919م شریف عبدالله بر نیروهای‌ملک عبدالعزیز پیروز شد و تربه را تصرف کرد (زرکلی، 1 / 320-321). در ماه مۀ همان سال، شریف حسین پسر دوم خود، عبدالله را با قوای کافی به تصرف خرمه فرستاد. عبدالله در تربه با قوای ابن‌سعود و خالدبن لوی، امیر خرمه رو به رو شد و شکست خورد. با آنکه ابن سعود واحه‌های تربه را جزو قلمرو خود کرد (فیلبی، همان، 277)، اما بر اثر اخطار دولت انگلستان (نک : وهبه، 211) نیروهای خود را از تربه‌خارج کرد و به‌‌ریاض رفت. با این حـال، ابن‌سعود همچنان تربه را در قلمرو خود محسوب‌می‌کرد و چندیبعد فیصل را به بلندیهای عسیر و واحه‌های اطراف آن فرستاد و او نیز تربه را تصرف کرد (فیلبی، همان، 278-280).
شهر تربه اکنون در استان مکه است (EI2, X / 670). در قسمتی از وادی تربه آثاری از گورهای کهن وجود دارد که طول هر یک 2 متر و عرض آن 5 / 1 متر است (زهرانی، 2 / 56).
مآخذ
ابن‌خردادبه، عبیدالله، المسالک و الممالک، به کوشش دخویه، لیدن، 1889م؛ ابن سعد، الطبقات الکبرى، بیروت، دارصادر؛ ابوعبید بکری، عبدالله، معجم مااستعجم، به کوشش مصطفى سقا، قاهره، 1364ق / 1945م؛ ادریسی، محمد، نزهة المشتاق، بیروت، 1409ق / 1989م؛ اصفهانی، حسن، بلاد العرب، به کوشش حمد جاسر و صالح علی، ریاض، 1388ق / 1968م؛ اکوع، محمد، حاشیه بر صفة جزیرة العرب (نک : هم ، همدانی)؛ خزعل، حسین، حیاة الشیخ محمدبن عبدالوهاب، بیروت، 1968م؛ زرکلی، خیرالدین، شبه‌الجزیرة فی عهد الملک عبدالعزیز، بیروت، 1985م؛ زهرانی، علی، المعجم الجغرافی للبلاد العربیة السعودیة، بیروت، 1391ق / 1971م؛ سلمی، عرام، «اسماء جبال تهامة و سکانها»، نوادر المخطوطات، المجموعة الخامسه، به کوشش عبدالسلام هارون، قاهره، 1374ق / 1955م؛ قدامة بن جعفر، «نبذ من کتاب الخراج و صنعة الکتابة»، همراه المسالک و الممالک (نک : هم ، ابن خردادبه)؛ وهبه، حافظ، جزیرة العرب فی‌القرن العشرین، قاهره، 1387ق / 1967م؛ همدانی، حسن، صفة جزیرة‌العرب، به کوشش محمد اکوع، صنعا، 1403ق / 1983م؛ یاقوت، بلدان؛ نیز: