ترکمنی

تُرْکَمَنی، از زبانهای ترکی نو. زبان ترکمنی، براساس تقسیم‌بندی کامری (IV/ 188)، از شاخۀ ترکی جنوبی یا جنوب غربی(اُغوز) و هم‌خانواده با زبانهای ترکی آذری یا آذربایجانی (شامل خلجی و قشقایی)، تاتاریِ کریمه‌ای، سالار و ترکی عثمانی (شامل ترکی بالکان و گاگائوز) است (نیز نک‍ : ایرانیکا، I/ 910, III/ 245؛ کمبل، II/ 1697؛ تکین، IX/ 4783؛ گرت، 123). ترکمنهای سوریه، اردن و عراق درواقع به ترکی آذری سخن می‌گویند. زبان ترکمنهای تبت نیز احتمالاً زبان ترکی دیگری است (کامری، IV/ 190).
مرکز اصلی رواج زبان ترکمنی، جمهوری ترکمنستان است؛ اما ترکمنی‌زبانان را در جمهوریهای ازبکستان،تاجیکستان، قزاقستان، نیز در ایران، افغانستان،پاکستان و ترکیه نیز می‌توان یافت (کمبل، کامری، همانجاها). شمار سخن‌گویان این زبان در 1358ش/ 1979م، حدود 000‘130‘3 نفر بوده است: 000‘030‘2 نفر درترکمنستان و ازبکستان، 722 هزار نفر در ایران،380هزار نفر در افغانستان، و بقیه در دیگر کشورها (همانجا). به‌علاوه، از جمعیت000‘534‘3 نفری ترکمنستان در 1368ش/ 1989م، 72٪ ترکمن بوده‌اند («دائرةالمعارف...»، IX/ 4787).
ترکمنهای ایران که از4 طایفۀ تکه،گوکلان،نخورلی و یموت هستند (گلی، 239) و اکثر آنان در شمال استانهای مازندران، گلستان و خراسان، به‌خصوص در شهرهای گنبد قابوس، بندر ترکمن و درگز سکونت دارند، به‌علاوۀ طوایف بزچلو (قراپاپاق) در غرب دریاچۀ اورمیه (رضوی، 152) و نیز برخی از اقوام غیرترکمن، مانند ترکان حاجیلر (افشار سیستانی، 2/ 1059)، به گویشی از ترکمنی سخن می‌گویند.
زبان ترکمنی دارای9مصوت کوتاه/ i,e,ə,ü,ö,ı,a,o,u/ است‌که هریک جفت کشیده نیز دارد. صامتهای این زبان عبارت‌اند از: / p,b,t,d, k, g, q, G,č, Ĳ, f/ v,s,z, š, ž, x,γ, h, m,n, ŋ, l,r, j, w/ (نک‍ : کمبل، همانجا).
زبان ترکمنی، مانند دیگر زبانهای ترکی، ساختاری پیوندی، به‌کمک پسوندافزایی دارد؛ در واژه‌های اصیل آن هماهنگی مصوتها در پیشین یا پسین بودن کاملاً رعایت می‌شود (گرت، 127)؛ حرف تعریف و جنس دستوری ندارد؛ صفت پیش از موصوف می‌آید و با آن مطابقت نمی‌کند؛ حروف اضافۀ آن پسایند هستند؛ بندهای موصولی پیش از هستۀ اسمی می‌آید؛ فعل در پایان جمله قرار می‌گیرد و به کمک میانوند منفی می‌شود (نک‍ : کمبل، II/ 1688-1689).
زبان ترکمنی همۀ ویژگیهای صرفی و نحوی زبانهای ترکی شاخۀ اغوز را دارد (برای ویژگیهای ترکی استانبولی، نک‍ : ه‍ د، ترکی، زبانها)،با این تفاوت که پسوند مالکیت -ı (پس از مصوتها:-sı) برای سوم‌ شخص مفرد و جمع یکسان ‌است و از این‌رو نیاز به توضیح دارد. برای مثال: kitabı «کتابش؛ کتابشان»، اما olun kitabı «کتابشان» (همو، II/ 1698؛ نیز نک‍ : گرت، 138). نیز برخلاف ترکی استانبولی، در ترکمنی پسوند -an/ -en صفت مفعولی می‌سازد، نه صفت فاعلی، برای مثال: gelen adam «مردی که آمده (است)»، (اما در ترکی استانبولی «مردی که در حال آمدن است») (کمبل، همانجا). از ویژگیهای خاص زبان ترکمنی نفی آیندۀ قطعی با ادات پسایند dəl است، برای مثال: men aütyak dəl «من نخواهم گفت» (همانجا؛ نیز نک‍ : گرت، 132).
ترکمنها از دیرباز خط عربی را با پاره‌ای تغییرات برای نگارش زبان خویش مورد استفاده قرار می‌دادند. ترکمنهای ایران هنوز برای نگارش زبان خویش از خط عربی استفاده می‌کنند، اما ترکمنهای آسیای مرکزی از 1308ش/ 1929م گونه‌ای از خط لاتینی را به کار بردند که پس از 3 بار تغییر، سرانجام در 1329ش/ 1940م جای خود را به خط سیریلی داد (بیگدلی، 318؛ نیز نک‍ : کمبل، II/ 1697؛ گرت، 125). در 1374ش/ 1995م، رئیس‌ جمهور ترکمنستان رسماً «الفبای تازه» را معرفی کرد، اما این الفبا هنوز گسترش چندانی نیافته است(نک‍ : همانجا).
منشأ بسیاری از واژه‌های دخیل در ترکمنی، زبانهای روسی، عربی و فارسی است. در این واژه‌ها مصوتهای پیشین و پسین در مجاورت هم دیده می‌شوند، اما پیشین یا پسین بودن مصوتِ پسوند را آخرین مصوتِ درونِ کلمه تعیین می‌کند (همو، 128).

مآخذ

افشار سیستانی، ایرج، مقدمه‌ای بر شناخت ایلها، چادرنشینان و طوایف عشایری ایران، تهران، 1366ش؛ بیگدلی، محمدرضا، ترکمنهای ایران، تهران، 1369ش؛ رضوی، مهدی، ایل قاراپاپاق، تهران، 1370ش؛ گلی، امین، تاریخ سیاسی و اجتماعی ترکمنها، تهران، 1366ش؛ نیز: