تفلیس
تِفْلیس، شهر و استانی در جمهوری گرجستان که مرکز سیاسی، اداری، اقتصادی، فرهنگی و علمیِ آن جمهوری است («دائرةالمعارف تفلیس»، 1033). نام کهنِ این شهر متسختا بوده، و در قرنهای 2-4م به همین نام شناخته می‌شده است (BSE3, VII/ 363, XXV/ 313). آثار باستانی مؤیدِ آن است که تفلیس در سدۀ 4م شهری قلعه‌مانند بود که به سبب وجود چشمه‌های آب گرم در زبان گرجی تبیلی نامیده می‌شد. تبیل یا تپیل در زبان گرجی به معنای گرم است. گرجیان این شهر را تبیلیسی می‌نـامند کـه «ایس» (-is) پسوند مکان و «ـ ای» (-i) پسوند فاعلی است (همانجا). در دیگر زبانها به‌ویژه در متونِ عربیِ نخستین سده‌های اسلامی حرف «پ» به «ف» بدل گشت و تفلیس نامیده شد (ابن خردادبه، 122؛ بلاذری، 283؛ حدود...، 162). ابن رسته (ص 811) و اصطخری (ص 185) این نام را به صورتِ تَفْلِیس نوشته‌اند. در مآخذ روسی نام شهر تا 1936م تیفلیس نوشته می‌شد، ولی از آن پس، تلفظِ گرجیِ آن (تبیلیسی) متداول گردید (نک : BSE3, XXV/ 313).
شهر تفلیس در روزگار باستان مرکز ناحیۀ کارْتْلی در گرجستان شرقی بود (همانجا). مینورسکی ضمن اشاره به مروج الذهبِ مسعودی متذکر شده است که جغرافی‌نویسان مسلمان، گاه تفلیس یا متسختا را «مسجد ذوالقرنین» نامیده‌اند (نک : EI1). در صحت این نظر جای تردید است، زیرا مسعودی «مسجد ذوالقرنین» را مکانی در مُلک جوریه دانسته است. همو جوریه را از یک سو مجاور ابخاز نوشته، و از سوی دیگر مردم جوریه را از خزران نامیده است که تا روزگار متوکل به مرزبان تفلیس جزیه می‌داده‌اند (نک : 1/ 226)؛ حال آنکه جایگاه خزران در اراضی بالاتر از شمال کوههای قفقاز و داغستان در مسیر رود دُن و در نزدیکی مسیر سفلای رود وُلگا بوده است (BSE3, XXVIII/ 163).
شهر تفلیس در جنوبِ قفقاز و شرقِ گرجستان، در °41 و ´41 عرض شمالی و °44 و ´47 طول شرقی واقع است. رود کُر (کورا) که در زبان گرجی آن را متکواری نیز می‌نامند، از میان بلندیهای شهر تفلیس می‌گذرد. تفلیس از 3 طرف در محاصرۀ بلندیها و صخره‌هایی واقع شده است که ارتفاعِ آنها به 380 تا 750 متر از سطح دریا می‌رسد («دائرةالمعارف تفلیس»، همانجا؛ BSE3, XIV/ 20). رود کر که طول آن را 364‘1 کم نوشته‌اند، از ترکیه و سراسر قفقاز می‌گذرد و به دریای مازندران می‌پیوندد. این رود شهر تفلیس را به دو بخش منقسم کرده است «تفلیس»، «جغرافیا»). برخی از محققان نام کر را برگرفته از نام کورش دانسته‌اند (نک : استرابن، V/ 219؛ آبایف، 266؛ کسروی، 552-553). مقدسی این رود را «نهرالملک» نامیده است (ص 374). رود کر از شمال غربی وارد تفلیس می‌شود و پس از طی 35 کمـ از جنوب شرقیِ آن می‌گذرد. این رود در شهر به چند شاخه منقسم می‌گردد که از آنها دو دریاچه به نامهای لیسْکویه و چِرِپاشیه پدید آمده‌اند. زمستانهای تفلیس ملایم، و تابستانهای آن تا اندازه‌ای گرم است. میانگین دمای تفلیس°7/ 12 سانتی‌گراد، و میانگین بارندگی آن560 میلی‌متر در سال است(«دائرةالمعارف تفلیس»، همانجا).
مساحت تفلیس را به تفاوت حدود 365 کم 2 (همانجا) و 350 کمـ2 («تفلیس») نوشته‌اند. استان تفلیس به مساحت 420‘1 کمـ2 دارای دو شهر عمده است که یکی تفلیس و دیگری تسکنتی است («فرهنگ جهانی»، «گرجستان»).
تا آنجا که آگاهی در دست است، جمعیت شهر تفلیس در 1897م/ 1315ق حدود 193 هزار تن بود که تا 1975م/ 1354ش به 889 هزار تن رسید. در 1970م از مجموع اهالی تفلیس 5/ 57٪ گرجی، 9/ 16٪ ارمنی، 14٪ روس، 5/ 2٪ آسی (اوستیایی)، 2/ 2٪ یهودی و 9/ 6٪ از دیگر گروههای قومی و مذهبی بوده‌اند (BSE3, XXV/ 313)، ولی در 1989م حدود 1/ 66٪ اهالی تفلیس را گرجیها تشکیل می‌دادند (EI2). جمعیت شهر در 1999م/ 1378ش به 000‘300‘1 نفر ( انکارتا) ، و در 2001م به 500‘349‘1 نفر رسید («دائرةالمعارف تفلیس»، همانجا)، ولی در 2005م/ 1384ش به 498‘049‘1 نفر کاستی پذیرفت («فرهنگ جهانی»). از 9 نوامبر 2000 شهر تفلیس به 5 بخش اداری تقسیم گردید («دائرةالمعارف تفلیس»، همانجا).
تفلیس یکی از مراکز عمدۀ شبکۀ مواصلات است که جادۀ نظامی قفقاز از آنجا می‌گذرد. این شهر دارای صنایع ماشین‌سازی، بافندگی، چرم‌سازی، صنایع چوب و جز آنها ست. دانشگاه تفلیس در 1918م تأسیس یافت. آکادمی علوم گرجستان و نیز موزه‌های متعددی در این شهر واقع است (BSE3، همانجا؛ انکارتا).