توروس
توروس، رشته کوهی در جنوب ترکیه. این رشته‌کوه به طول 560 کمـ ، به موازات سواحل شمالی دریای مدیترانه از جنوب استان اسپارتا تا استان آدانا کشیده شده است (نک : «اطلس...»، 130؛ کلمبیا). دنبالـۀ توروس، رشتـه کـوه آنتــی ـ توروس است که به سمت شرق پیش می‌رود و به فلات ارمنستان می‌پیوندد. ارتفاع رشته‌کوه آنتی توروس کمتر از توروس، ولی صعب‌العبورتر از آن است (پل‌رو، 11؛ قاسمی، 3).
شکل‌گیری رشته‌کوههای توروس به اواسط دورۀ سوم زمین‌شناسـی (حدود5/ 2-5 میلیون سال پیش) باز می‌گردد و به 3 بخش شرقی، مرکزی و غربی تقسیم می‌شود. توروس غربی رشته‌کوههایی است واقع در نواحی آنتالیا، اسپارتا و بور‌‌‌‌‌‌دور که خلیج آنتالیا را در‌بر می‌گیرد. جهت این کوهها در غرب خلیج آنتالیا، شمالی ـ جنوبی است و در ساحل دریای مدیترانه در دو طرف فینکه، این رشته کوه ناگهان ارتفاع می‌گیرد. ناهمواریهای توروس به‌طور‌کلی مانع ارتباط بین سواحل دریای اژه و سواحل مدیترانه می‌گردد. قله‌های بارلا داغی (734‘2 متر)، داورس داغی (635‘2 متر) و آتشفشان آلاجه‌داغ (203‘2 متر) از بلندترین قله‌های این قسمت به شمار می‌آیند (گودرزی نژاد، 15-17).
توروس مرکزی از گیک داغلری شروع، و در جهت شرق به علیای رود سیحان ختم می‌شود. ارتفاعات بولکارداغ (بلغارداغ) و آلاداغ از مهم‌ترین کوههای این بخش است. در بین این کوهها، گذرگاه طبیعی و تاریخی کیلیکیه در شمال طرسوس به عمق هزار متر واقع است. این گذرگاه نه تنها از جهت راه‌سازی مهم و قابل بررسی است، بلکه از لحاظ شناخت پیشینیۀ شبکۀ آبی منطقه نیز اهمیت دارد (همو، 17؛ انکارتا؛ کلمبیا). هر چه به طرف جنوب پیش رویم، برخلاف نواحی غربی، در بخش شرقی از ارتفاع رشته کوههای توروس کاسته می‌شود و در پایان به بیابانهای هموار سوریه (بادیة‌الشام) می‌پیوندد (فیروزمندی، 1/ 8).
بسیاری از ارتفاعات توروس بیش از 3 هزار متر بلندی دارد و سرچشمۀ رودخانه‌هایی چون سیحان، جیحان، گوک سو، چاکیت، آق‌سو و کوپری ایرماق هستند (پل‌رو، همانجا؛ گودرزی نژاد، 16؛ «اطلس»، همانجا؛ آتالای، II/ 103).
آب و هوای این رشته کوه در مقایسه با آب و هوای گرم مناطق ساحلی مدیترانه، سرد است و به همین سبب از ییلاقهای بسیار مهم برخوردار است. این ییلاقها که جمعیت کمتری دارند، سالیان دراز در تابستانها محل گذران فصلی قبایل ترکمن کوچ‌نشین یوروک بوده است و امروزه نیز مردم منطقه تابستانها را در این ییلاقها سپری می‌کنند (فیروزمندی، 1/ 8-9؛ یادداشت مؤلف).
رشته‌کوه توروس از مناطق جنگلی ترکیه است و با آنکه در بعضی از قسمتهای آن پوشش جنگلی برای کشت و زرع از بین رفته، هنوز پوشیده از درختان جنگلی مقاوم در برابر خشکی، مانند کاج، بلوط و سدر است (فیروزمندی، 1/ 9؛ EI2). در این رشته‌کوه معادن کروم، مس، قلع، نقره، آهن و آرسنیک شناخته شده است ( کلمبیا).
کوههای توروس در طول تاریخ در رشد سیاسی تاریخ آناتولی، سوریه و بین‌النهرین نقشی مهم ایفا کرده است و در جای جای آن آثار متعددی از دورۀ ماقبل تاریخ کشف شده است. این کوهها در پیش از فتوحات مسلمانان در آناتولی، اقوام سامی را از اقوام ساکن در آناتولی جدا می‌کرده، و از اوایل سدۀ 1ق/ 7م به بعد نیز سدی در برابر حملات مسلمانان برضد دولت بیزانس بوده است (هانیگمن، 36, 60, 80؛ فیروزمندی، 1/ 30، 50؛ لسترنج، 4).
این رشته‌کوه در کتب جغرافیایی سده‌های نخستین اسلامی نام مشخصی نداشته، و غالباً به اشتباه جبل لُکّام که در واقع از رشته‌کوههای آنتی‌توروس به شمار می‌رفت، نامیده می‌شده است (همو، 22). در دوران پادشاهی ارمنستان کوچک، کوههای توروس در قلمرو آن پادشاهی بود (بیوار، 84؛ EI2). این منطقه تا اوایل سدۀ 20م همچنان ارمنی‌نشین باقی بود و سپس قبایل یوروک و کردها در این نواحی مستقر شدند (همانجا).
در اوایل سدۀ 7ق کوههای توروس تحت سیطرۀ طایفۀ قرامان ــ از قدرتمندترین طوایف ترکمان ــ بود، اما در 800 ق پس از قتل علاء‌الدین بیک امیر آل قرامان به دست ایلدرم بایزید تمام قلمرو آنان به دست عثمانیان افتاد (اوزون چارشیلی، I/ 295-297).
مآخذ
پل رو، ژان، ترکیه: جغرافیا، اقتصاد، تاریخ، تمدن، فرهنگ، ترجمۀ خانبابا بیانی، تهران، 1352ش؛ فیروزمندی شیره جینی، بهمن، باستان شناسی و هنر آسیای صغیر، تهران، 1378ش؛ قاسمی، صابر، ترکیه، دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی، تهران، 1378ش؛ گودرزی نژاد، شاهپور، جغرافیای ترکیه، تهران، 1354ش؛ یادداشت مؤلف؛ نیز: