جماران
جماران \ jamārān\ ، روستایی کهن از توابع قصران خارج و امروزه محله‌ای در شمیران واقع در منطقۀ 1 شهرداری تهران.
در منابع تاریخی، از جماران با نام جاموران، از توابع ری در قصران خارج یاد شده است (نک : عطاردی، 23؛ برقعی، 1/ 126). ظاهراً برای نخستین‌بار، نام جماران به صورت جاموران، در اشاره به محدثی شیعی به نام ابوعبداللٰه جامورانی رازی که احتمالاً در سدۀ 3 ق می‌زیسته، از سوی احمد بن محمد برقی (د 274 ق) (2/ 390) و محمد بن حسن صفار (د 290 ق) (ص 366) یاد شده است. به نوشتۀ رافعی قزوینی، پس از فتوحات عربها در ایران و دستیابی آنان به سرزمین ری، سپاهیان عرب در چند نقطۀ آن ازجمله جاموران یا جماران مستقر شدند (1/ 64-65). اگر این نوشته درست باشد، می‌توان گفت که جاموران یا جماران در زمان فتوحات عربها در ایران، روستایی آباد بوده است و دیرینگی آن نیز به پیش از اسلام بازمی‌گردد.
از تاریخ جماران تا پیش از دورۀ قاجار، آگاهی‌ای بیش از این در دست نیست؛ تنها می‌دانیم پس از آنکه آقا محمد خان قاجار تهران را به پایتختی برگزید، روستاهای کوهپایه‌های شمیران، ازجمله جماران به تابستانگاه و تفرجگاه تهرانیان بدل شد و مورد توجه قرارگرفت (اعتمادالسلطنه، 4/ 2250). از آن پس، در منابع تاریخی ذیل شرح سفرهای ییلاقی شاهان قاجار، و یا در سفرنامه‌ها از این روستاها یاد شده است. در دورۀ ناصری، جماران دارای چند باب دکان از قبیل عطاری، بقالی و قصابی، و حدود 40 تا 50 باب خانه، یک حمام، مسجد و تکیه بوده است. آقا سید محمدباقر جمارانی، از اعیان و روحانیان آن زمان، در جماران املاک، قنات، باغ و عمارتی ممتاز داشته است (همانجا).
در ذیل وقایع سال 1269 ق آمده است که در برخی از روستاهای شمیران ازجمله جماران، بیماری وبا شیوع پیدا کرده بود (همو، 2/ 1160). اهالی جماران در آن دوره، بیشتر به کار کشاورزی اشتغال داشتند و برخی دیگر نیز به باغداری یا به صورت محدود، به دامداری می‌پرداختند. گندم، جو، صیفی و میوه از محصولات کشاورزی آنجا به شمار می‌رفت و آب مورد نیاز اهالی برای آشامیدن و کشاورزی از چند رشته قنات و آب رودخانۀ دربند تأمین می‌شد. قنات حاجی سید محمدباقر، قنات آقا سید ابراهیم جمارانی، قنات ده، قنات سر استخر، قنات درۀ جنی و قنات جوستان از قناتهای مشهور جماران به شمار می‌رفته است. از باغهای معروف جماران نیز می‌توان به باغ برکج، باغ جوستان، باغ سولک، باغ سیت و باغ سید محمدباقر جمارانی اشاره کرد (همو، 4/ 2250؛ ستوده، 11/ 304-306).
جماران در سالهای میانی دهۀ 1330 ش، دارای 738 تن جمعیت بوده است و در تابستانها، حدود 20 خانوار به این جمعیت افزوده می‌شد ( فرهنگ ... ، 1/ 52). در سرشماری سال 1335 ش، جمعیت روستای جماران به 180‘1 تن افزایش یافت ( گزارش ... ، 2) که حکایت از آبادانی آنجا دارد. روستای جماران نیز همانند دیگر روستاهای شمیران، با گسترش کالبدی شهر تهران در دهۀ 1340 ش، به یکی از محله‌های شمال شهر تهران بدل شد.
با وجود دیرینگی بسیار جماران، این منطقه حتى تا به امروز نیز بخشی از هویت تاریخی خود را حفظ کرده و همچنان می‌توان خانه‌های قدیمی کاهگلی با سقفهای چوبی و کوچه‌های تنگ و باریک را در آن مشاهده کرد؛ گرچه در سالهای پس از پیروزی انقلاب اسلامی، در پی ساخت‌وسازها، شماری از خانه‌های قدیمی و باغهای مصفای آن تخریب، و به آپارتمان بدل شده‌اند («مروری ... »، بش (.
جماران پیش از پیروزی انقلاب اسلامی، محل رفت‌وآمد بسیاری از چهره‌های مبارز روحانیت بود. پس از انقلاب اسلامی نیز حضور و سکنا گزیدن امام خمینی در این محله موجب شد تا جماران به کانون تصمیم‌گیری و هدایت ایران بدل شود و شهرتی جهانی پیدا کند (همانجا). امام خمینی در 1359 ش در محلۀ جماران اقامت گزید و در حسینیه‌ای در همان محل (نک : ادامۀ مقاله)، به سخنرانی می‌پرداخت. سرانجام در 1368 ش، در بیمارستان تخصصی قلب واقع در مجاورت محل اقامتش درگذشت (نک : ه د، امام خمینی، بیت).
از چهره‌های سرشناس جماران می‌توان از آیت‌الله سید حسن امام‌جمارانی، سید محمدباقر جمارانی، سید جعفر هاشمی جمارانی، سزاوار و وحید تنکابنی نام برد.
حمـام قدیمی جماران با مساحتی حدود 300 مـ2 تا سالهای دهۀ 1370 ش موجود بود؛ مغازۀ عطاری با قدمتی 150ساله، بوستان جماران، مسجد جامع جماران واقع در کوچۀ نیایش با مساحت 900 مـ2، و دو درخت چنار 800 ساله واقع در میدان جماران از مراکز تاریخی، مذهبی و آثار طبیعی جماران به شمار می‌آید. اهالی محلۀ جماران در شبهای جمعه پیرامون درخت چنار که به «زیارتک» معروف است، شمع روشن می‌کنند و نذری می‌دهند («جماران و سمبلهایش»، بش ).
امروزه (1388 ش) جماران از دو محلۀ بالا و پایین تشکیل شده است که هنوز هم به همین نام معروف‌اند («جماران»، بش (. محلۀ جماران از جنوب به محلۀ دزاشیب، از شرق به منظریه، از غرب به محلۀ امامزاده قاسم، و از شمال به حصارک محدود می‌شود (محمودیان، 20).
مآخذ
اعتمادالسلطنه، محمدحسن، مرآة البلدان، به کوشش عبدالحسین نوایی و هاشم محدث، تهران، 1368 ش؛ برقعی، علی‌اکبر، راهنمای دانشوران، قم، 1328 ش؛ برقی، احمد، المحاسن، به کوشش جلال الدین محدث ارموی، تهران، 1330 ش/ 1370 ق؛ «جماران»، کتاب اول (مل )؛ «جماران و سمبلهایش»، همشهری آنلاین (مل )؛ رافعی قزوینی، عبدالکریم، التدوین فی اخبار قزوین، به کوشش عزیزالله عطاردی، تهران، 1376 ش؛ ستوده، منوچهر، جغرافیای تاریخی شمیران، تهران، 1371 ش؛ صفار، محمد، بصائر الدرجات، تهران، 1362 ش/ 1404 ق؛ عطاردی قوچانی، عزیزالله، مشایخ فقه و حدیث، تهران، 1373 ش؛ فرهنگ جغرافیایی ایران (آبادیها)، استان مرکزی، دایرۀ جغرافیایی ستاد ارتش، تهران، 1328 ش؛ گزارش مشروح حوزۀ سرشماری تهران، وزارت کشور، 1377 ش؛ محمودیان، علی‌اکبر و دیگران، اطلس شهرستان شمیران، تهران، 1381 ش؛ «مروری بر تاریخ جماران»، محلۀ جماران (مل )؛ نیز: