خاوری
خاوَری، تخلص، نام یا لقب چند شاعر پارسی‌گوی.
1. خاوری شیرازی
میرزا فضل‌الله، فرزند عبدالنبی حسینی فرزند میرزا ابوالقاسم شریفی حسینی شیرازی از بزرگان سادات شیراز، و برادر بزرگ‌تر میرزای راز، از شاعران و فضلای سدۀ 13 ق / 19 م. اغلب اجدادش در شیراز صاحب منصب قضا و امامت جمعه بوده‌اند. نسب ایشان از جانب مادر به سید قطب‌الدین می‌رسد (رکن‌زاده، 2 / 414؛ دیوان‌بیگی، 1 / 535). به تصریح مؤلف تذکرۀ نگارستان دارا، تخلص خاوری را شاهزاده حسینعلی میرزا، فرمان‌فرمای فارس، برای وی برگزیده است (نک : مفتون، 1 / 78- 79).
اغلب تاریخ تولد وی را 1190 ق / 1776 م ذکر کرده‌اند (آقابزرگ، 9(1) / 288)؛ اما خود وی در شرح زندگانی خود به صراحت تاریخ تولد خود را پنج‌شنبه 9 صفر 1199 می‌نویسد (سیدیونسی، 2 / 558). وی از همان آغاز جوانی، به تحصیل دانش پرداخت و در سخنوری پیشرفتی تمام کرد (دیوان‌بیگی، 1 / 536)؛ همچنین با علوم عربیت و مراتب منطق آشنا شد (مفتون، همانجا).
خاوری نخست، ندیم مخصوص حسینعلی میرزا فرمان‌فرما بود؛ سپس به تهران رفت و به خدمت صدر اعظم میرزا شفیع مازندرانی درآمد. پس از آن نیز به وزارت همایون میرزا و محمود میرزا که حکومت لرستان فعلی و نهاوند را برعهده داشتند، رسید (افشارفر، 33). وی تا اواسط دولت محمد شاه (سل 1250-1264 ق / 1834- 1848 م) مشغول خدمت بود و پس از آن، به تقاضای خود از خدمت معاف شد (دیوان‌بیگی، 1 / 537).
در مقدمۀ تاریخ ذوالقرنین آمده است که هیچ‌یک از مورخان، تاریخ مرگ وی را ننوشته‌اند (افشارفر، 34)، اما به تصریح دیوان‌بیگی در حدیقة الشعرا، در 1267 ق / 1851 م پس از ابتلا به ثقل سامعه درگذشت (نک : همانجا)؛ همو اشعار وی را اعم از قصیده، غزل، قطعه، مثنوی و رباعی 7 هزار بیت شمرده است (همانجا)؛ اما صاحب تذکرۀ نگارستان دارا اشعار وی را 5 هزار بیت تخمین زده است (نک : مفتون، 1 / 80).
آثـار
1. تاریخ ذوالقرنین، نام دیگر آن تاریخ صاحبقرانی است و مشتمل است بر حالات دولت قاجار در دو جلد (بخش) که بخش نخست را به نام نامۀ خاقان در 1249 ق / 1833 م، و بخش دوم را به نام رسالۀ صاحبقرانی در 1263 ق / 1847 م به انجام رسانده‌است (دیوان‌بیگی، 1 / 536-537؛ افشارفر، 35؛ منزوی، خطی، 6 / 4242-4243).
2. تذکرۀ خاوری، یا خاتمۀ روزنامچۀ همایون، مشتمل است بر شرح احوال فتحعلی شاه و زنان و فرزندان و نوادگان وی که اغلب شاعر بوده‌اند. این تذکره دارای 3 باب است (گلچین، 2 / 570-571؛ محدث، 7)؛ همچنین در فهرستها، کتابی به همین نام ( تذکرۀ خاوری ) در عروض و قافیه به وی نسبت داده‌اند (دانش‌پژوه، نشریه ... ، 2 / 215).
3. سرگذشت، یا سفرنامه، در دو باب و چند فصل که در حدود 60 سالگی و در 1257 ق / 1841 م در شیراز تألیف کرده است. نسخۀ این اثر به تصریح محمدتقی دانش‌پژوه و ایرج افشار، به خط خود خاوری است ( نسخه‌ها ... ، 5 / 267).
4. یوسف و زلیخا، که در قالب مثنوی سروده شده، و ترجمۀ کامل داستان یوسف و زلیخا در قرآن است؛ مشتمل بر 7 هزار بیت که در مدت 6 ماه سروده شده، و تاریخ پایان آن 1240 ق / 1825 م است (راستکار، 8 / 470).
5. دیوان اشعار، مشتمل است بر اشعار وی اعم از قصیده، غزل، قطعه و رباعی و شماری ماده‌تاریخ؛ دیباچۀ این اثر توسط محمود خان دنبلی خویی متخلص به خاور نوشته شده است (مرکزی، 12 / 2647).
آثار دیگر وی عبارت‌اند از: تاریخ جدید، مدایح معتمدیه، و مهر خاوری که ظاهراً همان دیوان او ست (مفتون، راستکار، همانجاها؛ منزوی، فهرستواره، 2 / 857).
2. خاوری کوزه‌کنانی
میرزا معصوم، که اصلش از کوزه‌کنان آذربایجان است و سلسلۀ نسبش به شمس‌الدین تبریزی می‌رسد (هدایت، رضاقلی، 435؛ اختر، 1 / 63)؛ از شاعران و سخنوران سدۀ 13 ق / 19 م.
وی در آغاز جوانی، به کسب کمالات پرداخت و با علوم عربی آشنا شد (همانجا؛ تربیت، 134). پس از تحصیل دانش و کسب معارف، به قصد زیارت به کاشان رفت و در آنجا، با یکی از برادرزادگان فتحعلی‌خان صبا ازدواج کرد (همانجاها)؛ همچنین، به زیارت بیت‌الله الحرام رفت و در طول سفر، کتابی به نام تحفة الحرمین تألیف کرد. او شاعری درویش‌مسلک بود و از مناصب دولتی و دیوانی پرهیز می‌کرد و به تصریح اختر، از سخنوران فحل زمانۀ خود به شمار می‌آید (همانجا).
آثـار
1. مهر خاوری، کتابی است در ستایش محمود میرزا قاجار، پسر فتحعلی شاه (سل 1212-1250 ق / 1797-1834 م)، و سرگذشت وی به همراه بخشی از سروده‌هایش (منزوی، خطی، 4 / 3251).
2. تحفة الحرمین، منظومه‌ای است در قالب مثنوی که در راه سفر حج و به تقلید از مثنوی قران السعدین امیر خسرو دهلوی سروده است (هدایت، رضاقلی، همانجا).
3. دیوان اشعار (آقابزرگ، 9(1) / 287).
4. مآثر حسینی، در ذکر وقایع و احوال نواب فتحعلی شاه قاجار که در کتاب زندگی‌نامۀ خاوری کاشانی به وی نسبت داده شده است (نک : نراقی، 19).
3. خاوری کاشانی
سید احمد فخرالواعظین، ملقب به لسان‌الاسلام، فرزند سید هاشم واعظ فرزند سید هاشم سپهر میر عبدالرحیم از سادات حسینی کاشان، و از جانب مادر نوادۀ میر معصوم خاوری کوزه‌کنانی است و به همین مناسبت، تخلص جد خود (خاوری) را برگزید (همو، 17). وی در حدود سال 1271 ق / 1855 م در کاشان متولد شد (عاطفی، 3).
خاوری کاشانی در هجا دستی داشته، و اشعار فراوانی نیز سروده است؛ اما چون علاقه‌ای به نگاهداری و تدوین اشعارش نداشته، دفتر و دیوانی از اشعار خویش تدوین نکرده است (هلاکو، 52). وی شاعری آزادی‌خواه بود و در راه وطن با عشق و شور و هیجان مبارزه می‌کرد و در راه هوشیاری و بیداری مردم می‌کوشید (نراقی، «نخستین ... »، 147).
از فعالیتهای دیگر خاوری روزنامه‌نگاری است؛ روزنامۀ ثریا را که ابتدا در قاهره منتشر می‌شد، در کاشان منتشر کرد؛ همچنین در 1329 ق / 1912 م، روزنامۀ انتقادی و کاریکاتوری میزان را در تهران تأسیس کرد (همو، زندگی‌نامه، 67). اشعار وطنی وی در روزنامه‌های معروف و معتبری ازجمله حبل المتین و مجلس چاپ می‌شد (همو، «نخستین»، همانجا).
خاوری پس از انحلال مجلس، انزوا اختیار کرد و با وجود شکستگی جسمی و افسردگی سرانجام در محرم 1333 / نوامبر 1914 در زادگاهش، کاشان، زندگی را بدرود گفت و در ایوان بزرگ مزار پنجه‌شاه به خاک سپرده شد (همو، زندگی‌نامه، 93-94).
آثـار
1. مثنوی زشت و زیبا در 500‘1 بیت.
2. کتاب مثنوی محمود، منظومه‌ای است در مذمت تریاک که سراینده، خود، این‌گونه در باب آن سخن می‌گوید: «چون کامروا شدم ز مقصود / نامش خوانم کتاب محمود» (ص 15؛ نیز نک : نراقی، همان، 71، 74).
3. دیوان اشعار (منزوی، خطی مشترک، 9 / 2073).
در تذکره‌ها از شاعران و سخنوران دیگری نیز با تخلص «خاوری» یاد شده است که از آن جمله‌اند: خاوری ابیوردی، سدۀ 8 ق (خواندمیر، 4 / 18)؛ خاوری سمرقندی، سدۀ 9 ق (نک : صبا، 237؛ آقابزرگ، 9(1) / 288)؛ خاوری مازندرانی، سدۀ 13 ق (نک : شعری، 536؛ دیوان‌بیگی، 1 / 543-544)؛ خاوری هروی، سدۀ 13 ق.
نسخه‌ای خطی با نام قصیدۀ تائیه در فهرست نسخ خطی دانشگاه تهران متعلق به شاعری با تخلص خاوری موجود است که معلوم نشد کدام خاوری است، و همچنان است اثری با عنوان حساب منظوم از سراینده‌ای با تخلص خاوری (مرکزی، 17 / 421؛ منزوی، خطی، 1 / 169).
مآخذ
آقابزرگ، الذریعة؛ اختر، احمد، تذکره، به کوشش عبدالرسول خیام‌پور، تبریز، 1343 ش؛ افشارفر، ناصر، مقدمه بر تاریخ ذوالقرنین فضل‌الدین خاوری شیرازی، به کوشش همو، تهران، 1380 ش؛ تربیت، محمدعلی، دانشمندان آذربایجان، تهران، 1314 ش؛ خاوری کاشانی، احمد، مثنوی محمود، به کوشش افشین عاطفی، قم، 1382 ش؛ خواندمیر، غیاث‌الدین، حبیب السیر، به کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران، 1362 ش؛ دانش‌پژوه، محمدتقی و ایرج افشار، نشریۀ کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران، نسخه‌های خطی، تهران، 1340-1346 ش؛ همان دو، نسخه‌های خطی، تهران، 1346 ش؛ دیوان‌بیگی، احمد، حدیقة الشعراء، به کوشش عبدالحسین نوایی، تهران، 1364 ش؛ راستکار، فخری، فهرست کتابخانۀ مجلس شورای ملی، تهران، 1347 ش؛ رکن‌زادۀ آدمیت، محمدحسین، دانشمندان و سخن‌سرایان فارس، تهران، 1338 ش؛ سیدیونسی، ودود، فهرست کتابخانۀ ملی تبریز، تبریز، 1350 ش؛ شعری اصفهانی، طاهر، گنج شایگان، تهران، 1272 ق؛ صبا، محمد‌‌‌مظفر‌حسین، تذکرۀ روز روشن، به کوشش محمدحسین رکن‌زادۀ آدمیت، تهران، 1343 ش؛ عاطفی، افشین، مقدمه بر مثنوی محمود احمد خاوری کاشانی (هم )؛ گلچین معانی، احمد، تاریخ تذکره‌های فارسی، تهران، 1350 ش؛ محدث، هاشم، مقدمه بر تذکرۀ خاوری فضل‌الدین خاوری شیرازی، به کوشش همو، زنجان، 1379 ش؛ مرکزی، خطی؛ مفتون دنبلی، عبدالرزاق، نگارستان دارا، به کوشش عبدالرسول خیام‌پور، تبریز، 1342 ش؛ منزوی، خطی؛ همو، خطی مشترک؛ همو، فهرستواره؛ نراقی، حسن، زندگی‌نامۀ خاوری کاشانی، تهران، 1397 ق / 1355 ش؛ همو، «نخستین شاعر آزادی‌خواه ایران»، یغما، تهران، 1339 ش، س 13، شم 3؛ هدایت، رضاقلی، ریاض العارفین، به کوشش مهرعلی گرکانی، تهران، 1344 ش؛ هلاکو قاجار، احمد، مصطبۀ خراب، به کوشش عبدالرسول خیام‌پور، تبریز، 1344 ش.