صاحبقرانیه

صاحبقرانیه \ sāheb-qe(a)rāniy(yy)e \ ، کاخ ییلاقی شاهان قاجار به‌ویژه ناصرالدین شاه، محل امضای فرمان مشروطیت و دفتر کار محمدرضا شاه پهلوی، که در حال حاضر به موزه تبدیل شده است. 

 کاخ صاحبقرانیه به مساحت 060‘2 مـ2 واقع در باغ ـ موزۀ نیاوران، از بناهای شاخص تهرانِ سدۀ 13 ق است که در دو طبقه ساخته شده، و عمارتی قاجاری با تلفیقی از معماری ایرانی و اروپایی است. این کاخ که بیش از یک قرن و نیم قدمت دارد، در 1334 ش در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید و در سالهایی که از عمر آن گذشته، پیوسته در تغییر و تحول بوده است. 
کاخ صاحبقرانیه از ابتدای شکل‌گیری تاکنون، 9 دوره تغییر و تحول به خود دیده است. نخستین دوره (پیش از 1212 ق)، که در آن سالها محدودۀ کاخ صاحبقرانیه جزئی از زمینهای اطراف روستای نیاوران بوده است؛ مرحلۀ دوم (از 1212 تا 1250 ق و از 1250 تا 1264 ق)، در دورۀ فتحعلی شاه قاجار که باغ سلطنتی نیاوران شکل گرفت و عمارتی در آن بنا شد و پس از او محمد شاه قاجار به عمارت اولیه سروسامانی داد؛ دورۀ سوم (از 1264 تا 1296 ق)، که عمارت دورۀ فتحعلی شاه تخریب، و به جای آن کاخ جدیدی ساخته شد؛ دورۀ چهارم (از 1297 تا 1324 ق)، که قصر صاحبقرانیه به دستور ناصرالدین شاه و توسط یحیى خان مشیرالدوله بنا شد و گمان بر این است که این قصر جایگزین کاخ پیشین شده باشد؛ دورۀ پنجم (1343 ق)، یعنی دورۀ سلطنت احمد شاه قاجار که کاخ صاحبقرانیه چندان مورد توجه نبود و دوران رکود را می‌گذراند؛ دورۀ ششم (از 1300 تا 1320 ش)، که پس از یک دوره رکود، کاخ صاحبقرانیه برای برگزاری جشن عروسی محمدرضا شاه با فوزیه آماده، و تغییراتی در آن داده شد؛ دورۀ هفتم (از 1320 تا ح 1350 ش)، که کاخ مدتی در اختیار دولت قرار گرفت و از 1346 ش به بعد که خانوادۀ سلطنتی برای اقامت به نیاوران نقل مکان کردند، کاخ صاحبقرانیه هم به دفتر کار محمدرضا شاه پهلوی بدل شد؛ دورۀ هشتم (از 1350 تا 1357 ش)، که کاخ صاحبقرانیه به‌طور گسترده تغییر کرد و ساختمان آن به شکل کنونی درآمد؛ دورۀ نهم (از انقلاب اسلامی 1357 ش تاکنون)، که درهای کاخ صاحبقرانیه از آن زمان تا 1374 ش به روی مردم بسته بود. هرچند این بنا در اختیار نهادهای دولتی قرار داشت، اما سرانجام در اردیبهشت 1377، پس از یک دوره مرمت، به کاخ ـ موزه بدل، و افتتاح شد. 
در دورۀ فتحعلی شاه قاجار بناهایی در تهران و بیرون از حصار آن ساخته شد. تاریخ بخشی از بناهای موجود در مجموعه‌ای که امروزه کاخ ـ موزۀ نیاوران نامیده شده است هم به آن دوران بازمی‌گردد (شهیدی، 51). نخستین کاخی که در باغ برپا شد، به عهد فتحعلی شاه قاجار بازمی‌گردد. فتحعلی شاه که گاه‌وبیگاه به هنگام فصل گرما برای ییلاق و شکار به شمیران می‌رفت، دستور داد تا در نیاوران عمارتی ییلاقی برپا دارند. این عمارت محدود به یک «بالاخانۀ مختصر و دو جنبین» (احتمالاً دو اتاق جانبی) بود که در دورۀ محمدعلی شاه، قدری بر آن افزوده بودند (اعتمادالسلطنه، مرآة ... ، 4 / 2307، المآثر ... ، 1 / 84- 85). 
ناصرالدین شاه که علاقه‌ای به اقامت در کاخ ییلاقی محمدیه در اسدآباد، واقع در زمینهای شمال غربی تجریش نداشت و آنجا را به‌سبب مرگ پدرش در آن، بدشگون می‌دانست، به ایشیک آقاسی، رئیس تشریفات وقت دستور داد در منطقه‌ای خوش‌آب‌وهوا در شمیران، ییلاقی مناسب‌تر پیدا کند؛ انتخاب او که با استقبال شاه نیز مواجه شد، ییلاق نیاوران بود.