پرچم
پَرْچَم، روزنامه، سپس دو هفته‌نامه و بعداً هفته نامه‌ای كه احمد كسروی تبریزی (مق 1324ش / 1946م) در دورۀ پس از شهریور 1320 در تهران منتشر می‌كرد. نخستین شمارۀ این نشریه در 5 بهمن 1320 انتشار یافت. پرچم سخنگوی «باهماد (= جمعیت، حزب) آزادگان» بود. این جمعیت با استفاده از اوضاع و احوالِ نسبتاً مناسبِ پس از شهریور 20 به رهبریِ كسروی تشكیل یافت و مروج اندیشه‌های او بود (مرسلوند، 5 / 268؛ پاكدامن، 104؛ ابوترابیان، 61؛ قاضی‌زاده، 451). در حدود یك ماه و اندی پس از انتشار پرچم، در این روزنامه صراحتاً بیان شد كه جمعیتی پدید آمده است كه «در گام نخست به موضوع مشروطه و نشر معنی آن در میان توده می‌پردازد و... پرچم زبان آن است» (شم 34).
كسروی پس از تشكیل باهماد آزادگان، تقاضای امتیاز روزنامه‌ای به نام «درفش» به عنوان ارگانِ آن كرد، ولی از آنجا كه كلمۀ درفش اختصاصاً به بیرق سلطنتی اطلاق می‌شد، از دادن امتیاز با این عنوان به او خودداری، و نام «پرچم» پیشنهاد شد و كسروی نیز ــ با آنكه از انتخاب این نام اكراه داشت ــ ناگزیر پذیرفت (اتحاد، 4 / 207- 208). سرمقاله‌های پرچم را كسروی خود می‌نوشت و بقیۀ مندرجات آن را ــ كه شامل‌ِ مطالب ارسالی به دفتر روزنامه، اخبار و مباحثی دربارۀ جریانات روز مملكتی بود ــ دیگران می‌نوشتند و با نظارت كسروی به چاپ می‌رسید (همانجا). در نخستین شمارۀ روزنامه توضیح داده شده بود كه «خبرهای خبرگزاری پارس و آگهیهای سودمند دیگر، به‌ویژه دربارۀ رویدادهای جنگ جهانی، ترجمه و چاپ خواهد شد. در آخر هر هفته نیز خلاصۀ رویدادهای آن هفته به صورت گفتاری در شمارۀ روز آدینه به چاپ خواهد رسید» (ص 1).
در شماره‌های مختلف پرچم ضمن جانبداری از اصول حكومت مشروطه و تبلیغ آن، شرح حال قهرمانان انقلاب مشروطیت، همراه با عكسهایی از آنان چاپ می‌شد. شمارۀ 161 (13 مرداد 1321) این روزنامه به مناسبت سالگرد اعلام مشروطه با چاپ عكسهای سران جنبش مشروطه در صفحات اول و آخر، و درج مقالاتی درخصوص این جنبش، به صورت ویژه‌نامه انتشار یافت. درج بیان نامه‌ها و نوشته‌های «آزادگان» شهرهای مختلف ایران، به‌ویژه آذربایجان، و دفاع از ترویج زبان فارسی در این استان در شماره‌های متعدد و سرانجام تبلیغ «زبان پاك» ابداعی كسروی ازجمله مسائل مورد توجه روزنامۀ پرچم بود.
صرف‌نظر از وقفه‌های كوتاه مدت ــ كه یكی از آنها توقیف 3 روزه به سبب چاپ عكس دو ژنرال نازی در شمارۀ 140 (15 تیرماه 1321) بود ــ پرچم تا 17 آذر 1321 به‌طور مرتب انتشار می‌یافت (نک : شم 144) و شمارۀ 254 (17 آذر 1321) واپسین شمارۀ پرچم روزانه بود (كتیرایی، 385). در این روز به سبب «بلوای نان» كه منجر به برقراری‌ِ حكومت نظامی گردید، به دستور قوام‌السلطنه، نخست‌وزیر وقت از انتشار تمامی‌ِ روزنامه‌ها در تهران و از آن جمله پرچم جلوگیری شد (عاقلی، میرزا...، 291-295، روزشمار...، 1 / 250؛ پاكدامن، 103؛ ابوترابیان، 10-11). از شمارۀ 4 تا آخرین شمارۀ این دوره در كتابخانۀ ملی موجود است (سرتیپ زاده، 63).
پس از گذشت 4 ماه، پرچم به شكل دو هفته‌نامه در 15 فروردین 1322 آغاز به انتشار مجدد كرد (كتیرایی، همانجا). كسروی در نخستین شمارۀ آن دربارۀ این توقف‌ِ 4 ماهه آورده است كه «به مناسبت‌ِ پیش آمدِ آذرماه و نداشتن كاغذ، تا امروز پرچم را تعطیل نمودیم» (ص 39). از توضیح دیگری كه در پشت جلد همین شماره داده شده است، چنین برمی‌آید كه پرچم و دیگر نشریۀ كسروی، پیمان تا «پیش‌آمدِ آذرماه» انتشار می‌یافته، و «پس از گذارده شدن قانون نوین برای روزنامه‌ها» كسروی امتیازی برای انتشار مجدد پرچم گرفته است، لیكن به علت كمبود كاغذ و گرانی آن، و نیز اشتغال وی به چاپ و انتشار كتابهایی چون ورجاوند بنیاد، انتشار آن تا تاریخ یادشده به‌تعویق افتاده، و از آن پس، به جای پرچم روزانه، پرچم دوهفتگی‌ِ 48 صفحه‌ای انتشار یافته است. این نشریه با «رفت و رویۀ» پیمان جایگزین پرچم روزانه و پیمان شد و در آن «گفتارهایی [هم] در زمینۀ پرچم با همان زبان روزنامه و... هم در زمینۀ پیمان با همان زبانِ [خاص]» دنبال گردید (شم 1).
پرچم دوهفتگی پس از انتشار شمارۀ 12 در نیمۀ دوم شهریور 1322 توقیف گردید. نسخه‌ای از این دورۀ 12 شماره‌ای در كتابخانۀ مركزی تبریز موجود است. اقدام برای جلوگیری از انتشار پرچم، ظاهراً با ارسال نامۀ مورخ 21 / 4 / 1322ش از سوی حسن اسفندیاری محتشم‌السلطنه، رئیس مجلس شورای ملی دورۀ سیزدهم، مبنی بر ضد دین بودنِ پیمان و پرچم به نخست‌وزیر وقت علی سهیلی، و انعكاس آن به فرمانداری نظامی آغاز شد ( اسناد...،2 / 277- 278). فرمانداری نظامی هم طی نامۀ مورخ 11 / 5 / 1322ش به نخست‌وزیر اطلاع داد كه به شهربانی دستور داده شده است تا از انتشار مجلۀ پرچم به علت درج مقالات «خلاف دیانت اسلام» جلوگیری كنند (همان، 2 / 278). سرانجامِ این نامه‌نگاری آن بود كه هیئت وزیران در جلسۀ مورخ 21 / 6 / 1322ش توقیف 17 نشریه و از آن جمله پرچم را تصویب كرد (همان، 1 / 33) و بدین ترتیب، و براساس همین تصویب‌نامه، از انتشار پرچم دوهفتگی جلوگیری شد.
انتشـار مجدد پرچم پـس از رفع توقیف ــ كه مقدماتش از اواسط آذر 1322 فراهم آمده بود ــ از اسفند 1322، با قطع بزرگ و به صورت هفتگی آغاز گردید (اتحاد، 4 / 208؛ قاضی‌زاده، 451)؛ لیكن پس از انتشار 7 شماره، باز توقیف شد (كتیرایی، 385-386). این توقیف در 5 اردیبهشت 1323 به علت «اهانت به دین اسلام» صورت گرفت ( اسناد،1 / 63-64؛ قس: پاكدامن، 132). شمارۀ 7 پرچم هفتگی درحقیقت آخرین شمارۀ دوره‌های 3گانۀ آن بود. از آن پس، با وجودِ اعتراضات مداوم از جانب كسروی و اعضای باهماد آزادگان از شهرهای مختلف در 1323-1324ش ( اسناد،2 / 279-287)، دیگر روزنامه یا مجله‌ای به نام پرچم منتشر نشد و به جای آن، «دفترهای ماهانه» در سالهای 1324-1326ش در دورۀ حیات كسروی، و پس از قتل وی در 12 اسفند 1324، توسط «یارانش» و به سردبیری یحیی ذكا، روی هم 30 شماره، منتشر گردید (كتیرایی، 386؛ برزین، 104؛ افشار، 985).
مآخذ
ابوترابیان، حسین، مطبوعات ایران از شهریور 1320 تا 1326، تهران، 1366ش؛ اتحاد، هوشنگ، پژوهشگران معاصر ایران، تهران، 1381ش؛ اسناد مطبوعات ایران، به كوشش غلامرضا سلامی و محسن روستایی، تهران، 1374-1376ش؛ افشار، ایرج، نادره‌كاران، به كوشش محمود نیكویه، تهران، 1383ش؛ برزین، مسعود، شناسنامۀ مطبوعات ایران از 1295 تا 1357، تهران، 1375ش؛ پاكدامن، مسعود، قتل كسروی، اپسالا، 1377ش / 1999 م؛ پرچم (دو هفته‌نامه)، تهران، 1322ش، شم 1؛ همان (روزنامه)، تهران، 1320-1321 ش، شم 1، 34، 140، 144، 161، 254؛ همان (هفته‌نامه)، تهران، 1322-1323 ش، شم 1-7؛ سرتیپ‌زاده، بیژن، فهرست روزنامه‌های موجود در كتابخانۀ ملی ایران، تهران، 1356ش؛ عاقلی، باقر، روزشمار تاریخ ایران، تهران، 1369ش؛ همو، میرزا احمدخان قوام‌السلطنه، تهران، 1376ش؛ قاضی‌زاده، علی‌اكبر، جان‌باختگان روزنامه‌نگار، تهران، 1379ش؛ كتیرایی، محمود، «كتاب‌شناسی كسروی»، فرهنگ ایران زمین، به كوشش ایرج افشار، تهران، 1350ش، ج 18؛ مرسلوند، حسن، زندگی‌نامۀ رجال و مشاهیر ایران، تهران، 1375ش.
رحیم رئیس‌نیا