پریشتینا
پِریشْتینا، مركز ایالت خودمختار كوزوو (نام رسمی كوزوو متوهیای) واقع در جنوب جمهوری صربستان و مونتنگرو. این شهر در °42 و ´39 عرض شمالی و °21 و ´10 طول شرقی («اطلس ... »، 140، فهرست)، در دشت كوزوو واقع است. پریشتینا با 023‘254 تن (1383 ش / 2005 م) جمعیت بزرگ‌ترین شهر استان كوزوو است. بیشتر ساكنان این شهر را مسلمانان آلبانیایی تبار تشكیل می‌دهند ( انكارتا؛ «فرهنگ ... »). این شهر مركز بازرگانی، صنعتی و فرهنگی كوزوو به‌شمار می‌رود و دارای صنایع غذایی، نساجی، دارویی، فلزی و چوبی است. در كوههای كپائونیك در نزدیكی پریشتینا معادن سرب، نقره و روی وجود دارد كه از دیرباز از این معادن بهره‌برداری می‌شود ( بریتانیكا؛ ملكم، 20).
پیشینۀ تاریخی
دیرینگی این شهر به سدۀ 2م باز می‌گردد. تراژان، امپراتور روم (حك 98-117 م) شهر رومی اولپیانا را در 12 كیلومتری جنوب شرقی پریشتینای كنونی بنیان نهاد. این شهر در زمان ایلیریان اولپیانا اسپلندیسیما نامیده می‌شد. در سدۀ 6م ژوستینین، امپراتور بیزانس آن را گسترش داد كه ژوستیانا سكوندا خوانده می‌شد. بقایای این شهر رومی امروزه در جنوب شرقی پریشتینا پابرجاست. پس از تخریب اولپیانا در سده‌های اولیۀ قرون وسطى توسط اسلاوها و بلغارها، پریشتینا در نزدیكی آن ساخته شد («پریشتینا»؛ EI2).
در سدۀ 7ق / 13م درگیریهایی میان صربها و بیزانسیها بر سر تصرف این شهر روی داد كه منجر به چیرگی صربها بر این شهر شد (جودا، 21). میلوتین(1282-1321م)پادشاه صربها پس‌از استیلا براین شهر، پریشتینا را به‌عنوان پایتخت پادشاهی صربها برگزید و در روزگار جانشینان میلوتین بر اهمیت این شهر افزوده گردید. با توسعه و رونق پریشتینا در سدۀ 14م در زمان فرمانروایی استفان دوشان و جانشین وی، لازار، این شهر در معرض تهدید عثمانیها قرار گرفت و بدین سبب پایتخت پادشاهی صربستان از پریشتینا به بلگراد منتقل گشت. اما با این حال پریشتینا به عنوان مقر ووک برانكوویچ (د 1398 م) باقی ماند و به هنگام جنگ اول‌كوزوو در شعبان 791 / اوت 1389 ووك برانكوویچ حاكم پریشتینا بود (گیبنز، 142-144؛ «پریشتینا»؛ «دائرةالمعارف ... »، XXVII / 120؛ اوزون چارشیلی، I / 260؛ EI2).
در جنگ كوزوو كه در نزدیكی پریشتینا روی داد، نیروهای صرب از عثمانیها شكست خوردند و برانكوویچ با پرداخت خراج، تابعیت حكومت عثمانی را پذیرفت و بر منصب خود باقی ماند (اوزون چارشیلی، I / 253-254, 260؛ جودا، 38). ایلدرم بایزید در 1412م برادر زن خود موسى چلبی را به عنوان نمایندۀ دولت
عثمانی در پریشتینا تعیین كرد («دائرةالمعارف»، همانجا).
با اضمحلال پادشاهی صربها در 843ق / 1439م، عثمانیها عیسى بیك اسكوپیایی را به حكومت پریشتینا گماشتند. با چیرگی كامل عثمانیان بر این شهر و ساخت و سازهای تازه توسط آنان، پریشتینا چهرۀ شهری عثمانی به خود گرفت. كار ساخت نخستین مسجد شهر كه در 830 ق / 1427 م در دورۀ حكومت مراد دوم (824-855 ق / 1421-1451 م) آغاز شده بود، در دورۀ حكومت محمد فاتح (855-886 ق / 1451-1481 م) به پایان رسید. همچنین محمد فاتح مسجد دیگری به نام خود در آنجا ساخت و مسجد دیگری نیز توسط خاندان یاشار پاشا در پریشتینا احداث شد. در دورۀ حكومت عثمانیان، این شهر، درنتیجۀ تجمع بازرگانان راگوسا (بندر دوبرونیك امروزی)در آن، مركزیت اقتصادی خود را حفظ كرد و به سرعت به صورت یك مركز بازرگانی توسعه یافت (نک : EI2؛ ملكم، 22-23، 139-140؛ سامی، 2 / 1498).
در اواخر سدۀ 10 ق / 16 م، 60٪ اهالی پریشتینا را مسلمانان تشكیل می‌دادند (ملكم، 168). اولیا چلبی كه در سدۀ 11ق / 17م از پریشتینا دیدار كرده، آنجا را شهری با 060‘2 خانۀ دو طبقه با باغها و باغچه‌های خرم و 300 باب دكان كه برای رفع نیازهای اهالی شهر كافی نبوده، وصف كرده است و قصر آلای بیك و عمارت محكمۀ آن را از بناهای معروف آنجا برشمرده است. افزون بر اینها، به گزارش او پریشتینا در آن زمان دارای 11 كاروان‌سرا و مساجد و حمامهای متعددی بوده است (5 / 552).
در 1100 ق / 1689 م، اتریشیها به كوزوو حمله كردند و آلبانیاییهای طرفدار آنها به رهبری پیتر بوگدانی ــ اسقف اعظم كاتولیك مذهب اسكوپیه ــ به نیروهای اتریشی پیوستند و پریشتینا بدون مقاومت به دست اتریشیها افتاد، اما دیری نپایید كه در 1690م تركها پریشتینا را باز پس گرفتند (نک : ملكم، 194، 225؛ سولنر، 255؛ «دائرةالمعارف»، همانجا). شیوع طاعون در 1101ق و شروع دوبارۀ جنگ میان نیروهای عثمانی و اتریشی بر سر حاكمیت كوزوو در 1150ق / 1737م، آسیبهای بسیاری به پریشتینا رساند (ملكم، 249 بب ).
بر اثر گسترش منازعات و افزایش هرج و مرج در ایالت روم ایلی، برخی از خاندانهای برجستۀ محلی در بالكان به قدرت رسیدند. از این میان خاندان جیونولی (ژینولی) بر پریشتینا و ژئیلان حكمفرما شدند. در اوایل سدۀ 13ق / 19م این خاندان چنان مقتدر شد كه به آنان «دومین حكمران» كوزوو (پس از سلطان) لقب داده بودند (ملكم، 265).
در 1812 م نخست فرانسه و سپس دیگر كشورها از جمله پادشاهی صربستان در 1889م در پریشتینا به تأسیس كنسولگری دست زدند. مسلمانان آلبانیایی گشایش كنسولگری صربستان در پریشتینا را گامهایی به سوی الحاق كوزوو به صربستان تلقی می‌كردند و از این كار ناخرسند بودند. در 1307ق / 1890م كنسول صربستان در پریشتینا به قتل رسید و قاتل او هرگز شناخته نشد. در اسناد برجای مانده از این دوره، از پریشتینا به عنوان شهری با حدود 7 هزار تا 9 هزار تن جمعیت و 500‘1 خانه یاد شده است. بنابراین اسناد در آن دوره 20٪ از جمعیت پریشتینا را صربها تشكیل می‌داده‌اند («پریشتینا»؛ EI2؛ نیز نک : ملكم، 336).
در اواخر سدۀ 13ق / 19م، مركز ایالت كوزوو از پریشتینا به اسكوپیه انتقال یافت. بنابر گزارشهای موجود از آن زمان، پریشتینا شهری با حدود 600‘10 تن جمعیت بوده است كه از آن میان بیش از 100‘8 تن از اهالی آن را مسلمانان و بقیه را مسیحیانی از ملیتهای مختلف تشكیل می‌داده‌اند و دارای 18 مسجد، 2 مدرسۀ ابتدایی ــ یكی برای دختران و دیگری برای پسران ــ و یك مدرسۀ رشدیه (متوسطه)، 500 باب دكان، 10 كاروان‌سرا، 2 مسافرخانه، 3 حمام و یك بیمارستان نظامی در بیرون شهر بوده است (نک : سامی، همانجا؛ جواد، 1 / 234-235). در همین دوره با رشد تمایلات استقلال‌طلبانه در میان ملی‌گرایان آلبانی، در 1298ق / 1881م، طرح ملی‌گرایانۀ «اتحاد پریزرن» به ریاست سلیمان آقا وُكْشی، در برخی از شهرهای آلبانیایی‌نشین از جمله پریشتینا منجر به قیامهایی شد كه سرانجام توسط درویش پاشا سركوب گردید و آرامش به پریشتینا بازگشت («دائرةالمعارف»، همانجا)؛ اما ملی‌گرایان آلبانیایی همچنان خواستار استقلال آلبانی از دولت عثمانی بودند.
در انتخابات مجلس نمایندگان عثمانی كه پس از مشروطۀ دوم در 1326 ق / 1908 م، صورت گرفت، حسن بیكِ بِریشا (پریشتینا) و اسماعیل كمال دو تن از نمایندگان مردم آلبانی در مجلس عثمانی، تلویحاً استقلال آلبانی از عثمانی را اعلام كردند كه منجر به شورشهایی در 1910م، در نواحی آلبانیایی‌نشین شد. این نهضت توسط شفقت تورگات پاشا و جاوید پاشا سركوب شد. در ژوئن 1911، سلطان محمد پنجم برای جذب قلوب مسلمانان آلبانیایی به كوزوو سفر كرد و وارد پریشتینا شد و در آنجا با انتشار بیانیه‌ای اعلام عفو عمومی كرد و جرایم همۀ كسانی را كه در شورش 1910 م شركت داشتند، بخشید (نک : ملكم، 348 بب ؛ «دائرةالمعارف»، همانجا)، اما در 1330ق / 1912م، به هنگام جنگ اول بالكان، پریشتینا به تصرف ارتش صربستان درآمد و حاكمیت 500 سالۀ عثمانیان بر این شهر پایان یافت. صربها با بدرفتاری با مسلمانان سعی در بیرون راندن آنها از پریشتینا كردند. از 1913 تا 1915م بسیاری از مسلمانان پریشتینا را ترك كردند (شاو، II / 294؛ ملكم، 368، 375). پس از پایان جنگ جهانی اول و تشكیل پادشاهی یوگسلاوی پریشتینا به عنوان مركز كوزوو معین شد («دائرةالمعارف»، همانجا).
صربها پس از چیرگی بر كوزوو، دست به كشتار آلبانی تباران آنجا گشودند و تنها در پریشتینا 5 هزار تن از مسلمانان آلبانیایی را به قتل رساندند و زمینهای كشاورزی آنان را مصادره كردند و از سویی دیگر كشاورزان نواحی صربستان و مونتنگرو را در زمینهای كشاورزی پریشتینا اسكان دادند (بلوف، 210؛ ملكم، 401-402).
پس از پایان جنگ جهانی دوم و تأسیس كشور جمهوری فدرال یوگسلاوی، پریشتینا به عنوان مركز ایالت خودمختار كوزوو در قلمرو جمهوری صربستان تعیین شد. در دورۀ حكومت تیتو بر یوگسلاوی پریشتینا به مركز سیاسی و فرهنگی آلبانی تباران یوگسلاوی بدل شد. 90٪ از ساكنان كوزوو را در این زمان آلبانی تباران تشكیل می دادند (كتانی، 50، 52؛ EI2). پس از فروپاشی جمهوری فدرال سوسیالیستی یوگسلاوی در 1371ش / 1992م، درگیریهایی خونین در كوزوو و به‌ویژه در پریشتینا میان آلبانی تباران و صربها به وقوع پیوست كه در نهایت با مداخلۀ ناتو این ناآرامیها فروكش كرد و بنابر قطعنامۀ 1224 شورای امنیت سازمان ملل متحد، خودمختاری كوزوو با پایتختی پریشتینا در قالب حفظ تمامیت ارضی یوگسلاوی به رسمیت شناخته شد (ولی‌اللهی، 228).
مآخذ
اولیا چلبی، سیاحت‌نامه، استانبول، 1315 ق؛ جواد، علی، ممالك عثمانیه نك تاریخ و جغرافیا لغاتی، استانبول، 1312ق؛ سامی، شمس‌الدین، قاموس الاعلام، استانبول، 1306 ق؛ كتانی، علی، اقلیتهای مسلمان در جهان امروز، ترجمۀ محمدحسین آریا، تهران، 1368ش؛ ملكم، نوئل، تاریخ اجمالی كوزوو، ترجمۀ باقر نصیری، تهران، 1378 ش؛ ولی‌اللهی ملكشاه، حبیب‌الله و احمد جعفری، ریشه‌های بحران كوزوو و دخالت نظامی ناتو، تهران، 1380 ش؛ نیز:
Beloff, N., Tito’s Flawed Legacy, Colorado, 1985; Britannica, 2004; Britannica Atlas, Chicago, 1996; EI2; Encarta Reference Library, 2004; Gibbons, H. A., The Foundation of the Ottoman Empire, London, 1968; Judah, T., The Serbs, London, 1997; »Prishtina«, Albanian, www. Albanian.com / main / countries / kosovo / prishtina; Shaw, S. and E. S. Shaw, History of the Ottoman Empire and Modern Turkey, Cambridge, 1985; Türk Ansiklopedisi, Ankara, 1978; Uzunçarԫılı, İ. H., Osmanlı tarihi, Ankara, 1982; The World Gazetteer, www.world-gazetteer.com; Zöllner, E., Geschichte Österreichs, Wien, 1990.
هدی كیوانی