کامرانیه
کامرانیه \ kāmrāniy(yy)e \ ، محله‌ای در شمیران، واقع در منطقۀ 1 شهرداری تهران که در دورۀ قاجار به‌صورت باغ ـ روستا بوده است. این محله امروزه از شمال به محلۀ نیاوران و منظریه، از شرق به محلۀ حصاربوعلی، از غرب به محلۀ دزاشیب، و از جنوب به محلۀ فرمانیه محدود می‌شود.
محلۀ کامرانیه از املاک کامران میرزا نایب‌السلطنه (1272- 1348 ق / 1856- 1929 م)، سومین فرزند ناصرالدین شاه بوده است. زمینهای این منطقه پیش‌تر متعلق به میرزا سعید خان مؤتمن‌الملک (1231-1301 ق / 1816-1884 م)، وزیر امور خارجۀ دورۀ ناصری بود (شرف، 2). کامران میرزا این اراضی را که شامل باغ و آبادی مختصری بود، در حدود سال 1295 ق / 1878 م از مؤتمن‌الملک خریداری کرد (همانجا) و از آن پس این اراضی کامرانیه نامیده شد (اعتمادالسلطنه، المآثر ... ، 1 / 119).
کامران میرزا با بذل توجه ویژه به آبادانی و انتظام زمینهای خریداری‌شده، باغ ـ روستای سابق را طی 3 سال به باغی وسیع و فرح‌بخش بدل نمود و در آن عمارتهای زیبایی از قبیل اندرونی، بیرونی، عمارت سردر، سرای حرم و خدم، یک عمارت کلاه‌فرنگی و نیز استخرهای بزرگ و گلخانه ساخت (شرف، همانجا؛ معیرالممالک، 54).
کامران میرزا با افزودن بخشهایی از زمینهای جماران، نیاوران، چیذر و حصاربوعلی به اراضی خریداری‌شده، این محدوده را وسعت بخشید (ستوده، 2 / 696). در یک منبع متأخر گفته شده است که کامران میرزا باغ منظریه را نیز به باغ کامرانیه ضمیمه کرد (جلالی، 165). بنابر این گزارش، باغ منظریه نخست به میرزا فتحعلی خان شیرازی، ملقب به صاحب‌دیوان تعلق داشت. صاحب‌دیوان بعدها آن را به مبلغ 000‘12 تومان به سلطان مراد میرزا حسام‌السلطنه فروخت (همانجا). پس از مرگ حسام‌السلطنه، عمارت و باغ منظریه به دخترش سرورالدوله، همسر کامران میرزا به ارث رسید (علی‌اکبر، 552). براساس این اطلاعات، چه‌بسا ارثیۀ سرورالدوله به‌سبب قرارگیری در نزدیکی املاک شوهرش به باغ کامرانیه اضافه شده باشد.
عین‌السلطنه محدودۀ باغ کامرانیه را از اول منظریه تا رستم‌آباد (منظور رستم‌آباد بالای سابق و فرمانیۀ امروزی است) ذکر کرده (جلالی، همانجا، به نقل از عین‌السلطنه)، و دوستعلی خان معیرالممالک ثانی (د 1345 ش) عرض آن را 300 متر، و طولش را 000‘ 3 متر (به وسعت 90 هکتار) آورده است (همانجا). طرح باغ کامرانیه، باغچه‌بندی و گل‌کاری آن مطابق باغهای فرنگی اجرا شده بود (اعتمادالسلطنه، همانجا) و در آن انواع درختان بارور و بی‌بار، گلها، گیاهان، مرکبات و میوه‌هایی چون آناناس که اصل آنها از فرنگ آورده شده بود، کاشته شد (شرف، همانجا).
باغ کامرانیه دو باغبان اتریشی و 25 باغبان ایرانی داشت، ضمن اینکه روزانه 20 کارگر گلها را آبیاری می‌کردند (سالور، 1 / 214؛ علی‌اکبر، همانجا؛ جلالی، 166). بنابر گزارش اعتمادالسلطنه، کامران میرزا سالانه مبلغ هنگفتی بابت نگهداری از باغ خود می‌پرداخت (همانجا)، به طوری که تنها مواجب سالانۀ دو باغبان فرنگی حدود 000‘1 تومان بود (علی‌اکبر، همانجا).
ساموئل بنجامین، سفیر آمریکا در ایران دورۀ ناصری (1883 م / 1300 ق)، باغ کامرانیه را به‌صورت باغی مطبق وصف کرده است که در هر طبقه حوضها و فواره‌های آب داشت و در آن، انواع درختان و گیاهان به طرزی زیبا کاشته شده بود (ص 240-241). او همچنین از عمارت تابستانی نایب‌السلطنه (عمارت کلاه‌فرنگی) به‌عنوان یکی از عمارتهای بسیار باشکوه شمیران یاد کرده است (همانجا).
ظاهراً این عمارت برای پذیرایی از مهمانان در نظر گرفته شده بود و حکم بیرونی مجموعه را داشت (علی‌اکبر، همانجا). براساس تصاویر به جا مانده، باغ کامرانیه به‌صورت عرصه‌ای شیب‌دار بود که تراسهای متعدد داشت. از وسط تراسها آب‌نمای باغ عبور می‌کرد. هر تراس در دو طرف آب‌نما دو پایه‌گلدان مدور آجری داشت که روی آنها، و نیز بر لبۀ آب‌نما گلدان گل چیده
بودند. کف باغ آجرفرش بود و سردری هم در جبهۀ شمالی باغ قرار داشت (ﻧﻜ : ستوده، 2 / تصویر شم 197).
همچنین تصویری از عمارت ییلاقی کامران میرزا در سفرنامۀ بنجامین وجود دارد که در به دست دادن طرحی کلی از عمارت و تزیینات نمای آن، تا حد زیادی یاری می‌رساند. در این تصویر، عمارت ییلاقی به‌صورت کوشکی دوطبقه است که در جبهۀ اصلی خود، یک حوض بزرگ با شمار زیادی فواره دارد. بخش میانی عمارت دارای پیش‌نشستگی از نما ست. این بخش به‌عنوان محور تقارن بنا نسبت به بدنه‌های جانبی عمارت تشخص و برجستگی دارد و در بالاترین نقطۀ نما به یک خورشیدی ختم می‌شود. گرداگرد بنا را در هر طبقه ایوانی سراسری فراگرفته است. ایوان طبقۀ همکف در بخش میانی سقفی بلندتر دارد. در ایوانهای دوطبقه شماری ستون باربر و تزیینی دیده می‌شود.
ستونهای طبقۀ همکف مدور و قطور است و با گل‌وبوته‌های ظریف گچ‌بری که دور بدنۀ ستون پیچیده شده‌اند (همانند ستونهای عمارت معیرالممالک در باغ فردوس که هنوز پابرجا ست)، تزیین شده است. ستونهای طبقۀ دوم قطر کمتر و بدنۀ ساده دارند. نورگیرهای عمارت با ریتم 3-3-3 در طبقۀ اول و 2-3-2 در طبقۀ دوم تعبیه شده‌اند. همچنین با توجه به تصویر یادشده، طرح عمارت زمینهای هشت‌ضلعی دارد، زیرا منتهاالیه شرقی و غربی عمارت در دو طبقه پخ شده است.
تزیینات متکلف نمای ساختمان در گچ‌بری ستونها و سرستونها، قواره‌بری و منبت‌کاری پنجره‌ها، آینه‌کاری ایوان و کاشی‌کاری ازاره‌ها در طبقۀ همکف، و در تزیینات لبۀ شیروانی دیده می‌شود (نک : همو، 2 / تصویر شم 195). از تزیینات نمای داخلی عمارت اطلاعی در دست نیست، اما بنابر گزارش منابع، می‌توان دریافت که فضای داخلی به انواع اسباب، مبلمان، چلچراغها و دیگر آرایه‌های گران‌بها و متجمل آراسته بوده است (ﻧﻜ : علی‌اکبر، 552؛ نیز ستوده، 2 / تصویر شم 196).
باغ کامرانیه از تفرج‌گاههای ناصرالدین شاه نیز به شمار می‌رفت (اعتمادالسلطنه، روزنامه ... ،91، 188، 327). یک بار هم به مناسبت تولد ناصرالدین شاه، مراسم جشن باشکوهی در این باغ برگزار شد (فووریه، 188- 189). همچنین از رویدادهای مهمی که در باغ کامرانیه به وقوع پیوسته است، می‌توان به راه‌اندازی نخستین دستگاه تلفن در ایران اشاره کرد؛ در دورانی که کامران میرزا وزرات جنگ را عهده‌دار بود، پیش از 1303 ق، نخستین خط تلفن در ایران از باغ کامرانیه در شمیران به ساختمان وزارت جنگ واقع در تهران کشیده شد (پژمان، 465).
بعدها کامران میرزا بخشی از اراضی وسیع کامرانیه را که شامل زمینهای جنوبی بود، به فرمانفرما فروخت. فرمانفرما این املاک را به نصرت‌الدوله فیروز میرزا بخشید و از آن پس این نواحی فرمانیه نام گرفت (ستوده، 2 / 696). پس از مرگ کامران میرزا، باغ کامرانیه به یکی از دختران او رسید که همسر جان‌محمد خان، پسر احمد خان علاءالدوله بود. پسر جان‌محمد خان، سعید امیر علایی، به این باغ بسیار علاقه داشت و به آن رسیدگی می‌کرد تا اینکه در 1320 ش، در سانحۀ سقوط هواپیما کشته شد. بر اثر این حادثه جان‌محمد خان باغ کامرانیه را به مبلغ 000‘80 تومان که قیمت نازلی بود، فروخت و بعدها زمینهای کامرانیه تفکیک شد (نوربخش، 2 / 1331).
در فرهنگ جغرافیایی ایران (1 / 174) که اطلاعات آن مربوط به سالهای میانی دهۀ 1320 ش است، از کامرانیه در کنار حصار بوعلی به‌عنوان یکی از روستاهای شمیران یاد شده است که بر روی هم 162 تن ساکن داشته است. در آن سالها شغل اصلی مردم این روستا کشاورزی و باغداری، و عمده‌ترین محصولات آن غلات، بنشن و میوه‌های سردرختی بوده، و آب کشتزارها و باغهای آن از قنات و رودخانۀ دارآباد تأمین می‌شده است. راه شوسۀ تجریش به اراج از کنار کامرانیه می‌گذشته، و این روستا دارای یک باب دبستان بوده است.
در سرشماری 1335 ش نیز کامرانیه در کنار حصار بوعلی، یک روستا به شمار رفته، و جمعیت آن 931‘1 تن گزارش شده است ( گزارش ... ، 2). این افزایش جمعیت چشمگیر بیانگر آن است که پس از تفکیک و فروش زمینهای کامرانیه در دهۀ 1320 ش، جمعیت قابل ملاحظه‌ای در نخستین سالهای دهۀ 1330 ش در آنجا ساکن شده‌اند و باغ بزرگ و زیبای کامرانیه به محله‌ای مسکونی بدل شده است. با گسترش کالبدی شهر تهران در دهۀ 1340 ش، کامرانیه ضمیمۀ این کلان‌شهر، و به یکی از محله‌های اعیان‌نشین شمال آن بدل شد.
مآخذ
اعتمادالسلطنه، محمدحسن، روزنامۀ خاطرات، به کوشش ایرج افشار، تهران، 1345 ش؛ همو، المآثر و الآثار، به کوشش ایرج افشار، تهران، 1363 ش؛ پژمان بختیاری، حسین، تاریخ پست و تلگراف و تلفن، تهران، ]1327 ش[؛ جلالی، نـادره، «یادگارهای نایب‌السلطنه در تهران»، نامۀ انجمن، تهران، 1382 ش، شم 12؛ سالور، قهرمان میرزا (عین‌السلطنه)، روزنامۀ خاطرات، به کوشش مسعود سالور و ایرج افشار، تهران، 1374 ش؛ ستوده، منوچهر، جغرافیای تاریخی شمیران، تهران، 1374 ش؛ شرف، 1305 ق، شم 61؛ علی‌اکبر بن عبدالجلیل، «جغرافیای شمیران»، یغما، تهران، 1345 ش، س 19، شم 222؛ فرهنگ جغرافیایی ایران (آبادیها)، استان مرکزی، دایرۀ جغرافیایی ستاد ارتش، تهران، 1328 ش؛ فووریه، ژ. ب.، سه سال در دربار ایران، ترجمۀ عباس اقبال آشتیانی، تهران، 1326 ش؛ گزارش مشروح حوزۀ سرشماری تهران، وزارت کشور، تهران، 1337 ش؛ معیرالممالک، دوستعلی، رجال عصر ناصری، تهران، 1361 ش؛ نوربخش، مسعود، تهران به روایت تاریخ، تهران، 1381 ش؛ نیز: