استغفار

استغفار در لغت و اصطلاح

كلمه استغفار از غفر مشتق شده كه معناى لغوى آن ستر و پوشاندن است و به صورت كلمه استغفار به معناى طلب ستر و پوشاندن است. و در اصطلاح درخواست از خداى بخشنده مهربان براى پرده پوشى گناه و بخشش آن در دنيا و آخرت را استغفار می گویند.

استغفار در قرآن

استغفار دائمی پرهیزگاران

خداوند در وصف متقین مى فرمايد: الصّابِرينَ وَالصّادِقينَ وَالْقانِتينَ والْمُنْفِقينَ والْمُسْتَغْفِرينَ بِالاسْحارِ؛ آنان صابرند و صادقند و قانت اند و انفاق كنندگانند و در سحرها استغفار مى كنند.

این آیه نشان می دهد که استغفار تنها برای گنهکاران نیست بلکه متقین به صورت دائم و در مناجات هایی سحرگاهی همواره به درگاه خدا استغفار می کنند. این صفت متقین را قرآن در جای دیگر هم متذکر می شود: كانُوا قَليلا مِنَ اللَّيلِ ما يَهْجَعُونَ وَبِالاسْحارِ هُمْ يَسْتَغْفِروُنَ؛ شب ها كم مى خوابند و در سحرها استغفار مى كنند.

وعده خداوند به آمرزش استغفار کنندگان

• «وَمَنْ يَعْمَلْ سُوءًا أَوْ يَظْلِمْ نَفْسَهُ ثُمَّ يَسْتَغْفِرِ اللَّهَ يَجِدِ اللَّهَ غَفُورًا رَحِيمًا»

و هر كس كار زشتى كند يا برخود ستم ورزد، سپس از خدا آمرزش بخواهد، خدا را بسيار آمرزنده و مهربان خواهد يافت.

• «وَالَّذِينَ إِذَا فَعَلُوا فَاحِشَةً أَوْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ ذَكَرُوا اللَّهَ فَاسْتَغْفَرُوا لِذُنُوبِهِمْ وَمَنْ يَغْفِرُ الذُّنُوبَ إِلَّا اللَّهُ وَلَمْ يُصِرُّوا عَلَىٰ مَا فَعَلُوا وَهُمْ يَعْلَمُونَ»
• «أُولَٰئِكَ جَزَاؤُهُمْ مَغْفِرَةٌ مِنْ رَبِّهِمْ وَجَنَّاتٌ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا ۚ وَنِعْمَ أَجْرُ الْعَامِلِينَ»

و آنان كه چون كار زشتى مرتكب شوند يا بر خود ستم ورزند، خدا را ياد كنند و براى گناهانشان آمرزش خواهند و چه كسى جز خدا گناهان را مى‏آمرزد؟ و دانسته و آگاهانه بر آنچه مرتكب شده‏اند، پا فشارى نمى‏كنند (135) پاداش آنان آمرزشى است از سوى پروردگارشان، و بهشت‏هايى كه از زيرِ [درختانِ‏] آن نهرها جارى است، در آن جاودانه‏اند و پاداش عمل كنندگان نيكوست. (136)

آثار استغفار

• «وَأَنِ اسْتَغْفِرُوا رَبَّكُمْ ثُمَّ تُوبُوا إِلَيْهِ يُمَتِّعْكُمْ مَتَاعًا حَسَنًا إِلَىٰ أَجَلٍ مُسَمًّى وَيُؤْتِ كُلَّ ذِي فَضْلٍ فَضْلَهُ ۖ وَإِنْ تَوَلَّوْا فَإِنِّي أَخَافُ عَلَيْكُمْ عَذَابَ يَوْمٍ كَبِيرٍ»

و اينكه از پروردگارتان آمرزش بخواهيد، سپس به سوى او بازگرديد تا آنكه شما را تا پايان زندگى از بهره نيك و خوشى برخوردار كند، و هر كه را صفات پسنديده و اعمال شايسته افزون‏تر از ديگران است، پاداش زيادترى عطا كند، و اگر روى از حق برگردانيد، من از عذاب روزى بزرگ بر شما بيمناكم.

• «وَيَا قَوْمِ اسْتَغْفِرُوا رَبَّكُمْ ثُمَّ تُوبُوا إِلَيْهِ يُرْسِلِ السَّمَاءَ عَلَيْكُمْ مِدْرَارًا وَيَزِدْكُمْ قُوَّةً إِلَىٰ قُوَّتِكُمْ وَلَا تَتَوَلَّوْا مُجْرِمِينَ»

اى قوم من! از پروردگارتان آمرزش بخواهيد، آن گاه به سوى او بازگرديد، [تا] براى شما باران فراوان و پى در پى فرستد و نيرويى بر نيرويتان بيفزايد، و مجرمانه روى [از حق‏] برمگردانيد

شاید جامعترین آیاتی که برکات و آثار استغفار را بر می شمارد آیات 10 تا 12 سوره نوح باشد. در تفسیر منهج الصادقین آمده است که مردى نزد على اميرالمؤمنين عليه السّلام آمد و گفت يا اميرالمؤمنين گنه بسيار كرده ام و صحيفه اعمال خود را با آن سياه نموده ام دعا كن تا مرا خداى بيامرزد حضرت عليه السّلام فرمود كه برو و استغفار كن، شخصى ديگر بيامد و گفت يا اميرالمؤمنين ضياع (زراعت) من به جهت كمى آب خشك شده دعا كن تا باشد كه خداى باران بفرستد فرمود برو استغفار كن، كسى ديگر به خدمت آن حضرت عليه السّلام آمده گفت يا اميرالمؤمنين مردى درويشم و از فقر بيطاقت شده ام دعا فرماى تا خداى تعالى از لطف عميم خود مرا انعامى فرمايد فرمود كه برو و استغفار كن، مرد چهارم در آمد و گفت يا اميرالمؤمنين مال بسيار دارم و فرزندى ندارم دعا كن تا حق سبحانه و تعالى مرا فرزندى دهد آن حضرت عليه السّلام گفت كه برو استغفار كن، يكى بر پاى خاست و گفت يا سيد الوصيين باغ و بوستان من ميوه كم ميدهد دعا كن و از خداى تعالى طلب كثرت آن كن فرمود استغفار كن، شخصى ديگر گفت يا على در ناحيه ما چشمه ها خشك شده و كاريزها بكوه فرو رفته و قحطى پيدا شده از حضرت تو التماس دعائى دارم فرمود استغفار كن.

ابن عباس گويد كه من در خدمت آن حضرت بودم گفتم يا اميرالمؤمنين از تو سؤالات مختلفه كردند و تو همه را يك جواب دادى فرمود:

يا بن عم اما سمعت قول اللّه تعالى«فَقُلْتُ اسْتَغْفِرُوا رَبَّكُمْ إِنَّهُ كانَ غَفّاراً * يُرْسِلِ السَّماءَ عَلَيْكُمْ مِدْراراً * وَيُمْدِدْكُمْ بِأَمْوالٍ وَبَنِينَ وَيَجْعَلْ لَكُمْ جَنّاتٍ وَيَجْعَلْ لَكُمْ أَنْهاراً» (سوره نور/آیه10، 11، 12)

پس [به آنان‏] گفتم: از پروردگارتان آمرزش بخواهيد كه او همواره بسيار آمرزنده است. (10)

تا بر شما از آسمان باران پى در پى و با بركت فرستد، (11)

و شما را با اموال و فرزندان يارى كند، و برايتان باغ‏ها و نهرها قرار دهد، (12)

قبول استغفار انبیاء در حق قوم پشیمان خود

• «وَمَا أَرْسَلْنَا مِنْ رَسُولٍ إِلَّا لِيُطَاعَ بِإِذْنِ اللَّهِ ۚ وَلَوْ أَنَّهُمْ إِذْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ جَاءُوكَ فَاسْتَغْفَرُوا اللَّهَ وَاسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُوا اللَّهَ تَوَّابًا رَحِيمًا»

و هيچ پيامبرى را نفرستاديم مگر آنكه به توفيق خدا از او اطاعت شود. و اگر آنان هنگامى كه [با ارتكاب گناه‏] به خود ستم كردند، نزد تو مى‏ آمدند و از خدا آمرزش مى‏خواستند، و پيامبر هم براى آنان طلب آمرزش مى‏كرد، يقيناً خدا را بسيار توبه‏ پذير و مهربان مى ‏يافتند.

• «قَالُوا يَا أَبَانَا اسْتَغْفِرْ لَنَا ذُنُوبَنَا إِنَّا كُنَّا خَاطِئِينَ»

[فرزندان یعقوب] گفتند: اى پدر! آمرزش گناهانمان را بخواه، بى ‏ترديد ما خطاكار بوده ‏ايم.

«قَالَ سَوْفَ أَسْتَغْفِرُ لَكُمْ رَبِّي ۖ إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ»

گفت: براى شما از پروردگارم درخواست آمرزش خواهم كرد زيرا او بسيار آمرزنده و مهربان است.

عدم قبول استغفار پیامبر در حق فاسقین

«اسْتَغْفِرْ لَهُمْ أَوْ لَا تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ إِنْ تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ سَبْعِينَ مَرَّةً فَلَنْ يَغْفِرَ اللَّهُ لَهُمْ ۚ ذَٰلِكَ بِأَنَّهُمْ كَفَرُوا بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ ۗ وَاللَّهُ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الْفَاسِقِينَ»

براى آنان [كه عيب جويان مسخره كننده‏ اند] چه آمرزش بخواهى چه نخواهى [يكسان است‏] اگر براى آنان هفتاد بار هم آمرزش بخواهى، خدا هرگز آنان را نخواهد آمرزيد زيرا آنان به خدا و پيامبرش كفر ورزيدند و خدا گروه فاسقان را هدايت نمى ‏كند.

استغفار در روايات

1 ـ وَ عَنْ أَبِيهِ عَنْ هِلَالِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْحَفَّارِ عَنْ إِسْمَاعِيلَ بْنِ عَلِيٍّ الدِّعْبِلِيِّ عَنْ عَلِيِّ بْنِ عَلِيٍّ أَخِي دِعْبِلِ بْنِ عَلِيٍّ عَنْ عَلِيِّ بْنِ مُوسَى الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ عليه السلام عَنْ أَمِيرِالْمُؤْمِنِينَ عليه السلام أَنَّهُ قَالَ تَعَطَّرُوا بِالِاسْتِغْفَارِ لَا تَفْضَحَنَّكُمْ رَوَائِحُ الذُّنُوبِ.

اميرمومنين عليه السلام فرمود: خودتان را با استغفار معطر كنيد، تا بوهاى بد گناه شما را رسوا نكند. (وسائل الشيعة، ج 16، ص 70)

2 ـ عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حُمْرَانَ عَنْ زُرَارَةَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِاللَّهِ عليه السلام يَقُولُ إِنَّ الْعَبْدَ إِذَا أَذْنَبَ ذَنْباً أُجِّلَ مِنْ غُدْوَةٍ إِلَى اللَّيْلِ فَإِنِ اسْتَغْفَرَ اللَّهَ لَمْ يُكْتَبْ عَلَيْهِ

زراره گويد: شنيدم از امام صادق علیه السلام كه مى فرمود بنده چون گناهى كند از صبح تا شب مهلت دارد پس اگر آمرزش خواست آن گناه بر او نوشته نشود.

3 ـ عَنْهُ عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ وَ أَبُو عَلِيٍّ الْأَشْعَرِيُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ عَنْ صَفْوَانَ عَنْ أَبِي أَيُّوبَ عَنْ أَبِي بَصِيرٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ عليه السلام قَالَ مَنْ عَمِلَ سَيِّئَةً أُجِّلَ فِيهَا سَبْعَ سَاعَاتٍ مِنَ النَّهَارِ فَإِنْ قَالَ أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ الَّذِي لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ الْحَيُّ الْقَيُّومُ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ لَمْ تُكْتَبْ عَلَيْهِ

امام صادق علیه السلام: هر كس گناهى كند پس اگر سه بار گفت أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ الَّذِي لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ الْحَيُّ الْقَيُّومُ آن گناه بر او نوشته نشود.

4 ـ عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ و َأَبُو عَلِيٍّ الْأَشْعَرِيُّ و َمُحَمَّدُ بْنُ يَحْيَى جَمِيعاً عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ إِسْحَاقَ عَنْ عَلِيِّ بْنِ مَهْزِيَارَ عَنْ فَضَالَةَ بْنِ أَيُّوبَ عَنْ عَبْدِ الصَّمَدِ بْنِ بَشِيرٍ عَنْ أَبِي عَبْدِاللَّهِ عليه السلام قَالَ الْعَبْدُ الْمُؤْمِنُ إِذَا أَذْنَبَ ذَنْباً أَجَّلَهُ اللَّهُ سَبْعَ سَاعَاتٍ فَإِنِ اسْتَغْفَرَ اللَّهَ لَمْ يُكْتَبْ عَلَيْهِ شَيْءٌ وَ إِنْ مَضَتِ السَّاعَاتُ وَ لَمْ يَسْتَغْفِرْ كُتِبَتْ عَلَيْهِ سَيِّئَةٌ وَ إِنَّ الْمُؤْمِنَ لَيُذَكَّرُ ذَنْبَهُ بَعْدَ عِشْرِينَ سَنَةً حَتَّى يَسْتَغْفِرَ رَبَّهُ فَيَغْفِرَ لَهُ و َإِنَّ الْكَافِرَ لَيَنْسَاهُ مِنْ سَاعَتِهِ

امام صادق علیه السلام: بنده مومن چون گناه كند خدا او را هفت ساعت مهلت دهد پس اگر از خدا آمرزش خواست چيزى بر او نوشته نشود و اگر اين ساعت ها گذشت و آمرزش نخواست يك گناه بر او نوشته شود و همانا مومن پس از بيست سال بياد گناهش افتد تا از خدا آمرزش خواهد و خدا گناهش را بيامرزد و كافر همان ساعت آن را فراموش كند.

5 ـ حُمَيْدُ بْنُ زِيَادٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ غَيْرِ وَاحِدٍ عَنْ أَبَانٍ عَنْ زَيْدٍ الشَّحَّامِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ عليه السلام قَالَ كَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه و آله يَتُوبُ إِلَى اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ فِي كُلِّ يَوْمٍ سَبْعِينَ مَرَّةً فَقُلْتُ أَكَانَ يَقُولُ أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ وَ أَتُوبُ إِلَيْهِ قَالَ لَا وَلَكِنْ كَانَ يَقُولُ أَتُوبُ إِلَى اللَّهِ قُلْتُ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه و آله كَانَ يَتُوبُ وَ لَا يَعُودُ وَنَحْنُ نَتُوبُ و َنَعُودُ فَقَالَ اللَّهُ الْمُسْتَعَانُ

زيد شحام از امام صادق عليه السلام نقل مى كند: رسول خدا صلى الله عليه و آله روزى هفتاد بار به درگاه خدا توبه ميكرد؛ زيد گويد: آيا حضرت مى فرمود: أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ وَأَتُوبُ إِلَيْهِ فرمود: نه ولى مى فرمود: أَتُوبُ إِلَى اللَّه عرض كردم: رسول خدا توبه مى كرد با اين كه باز نمى گشت و ما توبه مي كنيم و باز مى گرديم؛ فرمود: خدا ياور است.

6 ـ عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَمَّنْ ذَكَرَهُ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ عليه السلام قَالَ مَا مِنْ مُؤْمِنٍ يُقَارِفُ فِي يَوْمِهِ وَلَيْلَتِهِ أَرْبَعِينَ كَبِيرَةً فَيَقُولُ وَهُوَ نَادِمٌ أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ الَّذِي لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ الْحَيُّ الْقَيُّومُ بَدِيعُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ ذُو الْجَلَالِ وَالْإِكْرَامِ و َأَسْأَلُهُ أَنْ يُصَلِّيَ عَلَى مُحَمَّدٍ و َآلِ مُحَمَّدٍ وَ أَنْ يَتُوبَ عَلَيَّ إِلَّا غَفَرَهَا اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ لَهُ وَلَا خَيْرَ فِيمَنْ يُقَارِفُ فِي يَوْمٍ أَكْثَرَ مِنْ أَرْبَعِينَ كَبِيرَةً

امام صادق علیه السلام: هيچ مومنى نيست كه در شبانه روز چهل گناه كبيره كند و با پشيمانى بگويد: أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ الَّذِي لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ الْحَيُّ الْقَيُّومُ بَدِيعُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ ذُو الْجَلَالِ وَالْإِكْرَامِ وَأَسْأَلُهُ أَنْ يُصَلِّيَ عَلَى مُحَمَّدٍ وَآلِ مُحَمَّدٍ وَأَنْ يَتُوبَ عَلَيه، جز اينكه خدا گناهش را بيامرزد و كسى كه در روز بيش از چهل گناه كبيره انجام دهد، خيرى در او نيست.

7 ـ و َفِي ثَوَابِ الْأَعْمَالِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ عَنِ الصَّفَّارِ عَنِ الْعَبَّاسِ بْنِ مَعْرُوفٍ عَنِ النَّوْفَلِيِّ عَنِ السَّكُونِيِّ عَنْ جَعْفَرٍ عَنْ أَبِيهِ عَنْ آبَائِهِ عليه السلام قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه و آله لِكُلِّ دَاءٍ دَوَاءٌ و َدَوَاءُ الذُّنُوبِ الِاسْتِغْفَارُ

براى هر دردى درمانى است و داروى گناهان استغفار است. رسول خدا (صلى الله عليه و آله): براى هر چيزى داروئى است و داروى گناه آمرزش خواهى و استغفار است.

پانویس