باباقاسم اصفهانی
«باباقاسم اصفهانی» از عرفای معروف اصفهان بوده که در سالهای آغازین قرن هشتم قمری زندگی می کرده است. مقبره باباقاسم، از آثار مهم معماری و هنری اصفهان در دوره ایلخانی است.
زندگی‌نامه
بابا قاسم اصفهانى از عارفان سده ۸ قمری در اصفهان است. دلیل شهرت او به «بابا» این است که از قرن هشتم تا دهم هجری، عده ای از عرفای صوفیه در اصفهان زندگی می کردند که «بابا» نامیده می شدند.
تاریخ زندگی و وفات بابا قاسم مشخص نیست، ولی آنچه مسلم است، در تاریخ ۷۲۵ هجری قمری که مدرسه بابا قاسم در محله طوقچی، معروف به مدرسه امامیه برای بابا قاسم ساخته شده، او حیات داشته است. پس از درگذشت او، شاگردان و مریدانش باباقاسم را در نزدیکی مدرسه اش به خاک سپردند. یکی از شاگردانش به نام سلیمان ابی الحسن طالوت دامغانی بر مزار او آرامگاهی بنا کرد.
مقبره باباقاسم
مَقْبَره باباقاسِم، واقع در محله شهشهان اصفهان در دوره ایلخانی ساخته شده است. بر اساس کتیبه سردر ورودی، این آرامگاه در ۷۴۱ ق. توسط سلیمان بن طالوت دامغانى، از پیروان باباقاسم برای او ساخته شده است.
سبک معماری بنا مشترکاتى در عناصر و جزئیات معماری با بناهای دوره پیشین دارد، اما حجم آن کاهش یافته و بر ارتفاع بنا تأکیدی آگاهانه شده است؛ کالبد بنا نیز سبک‌تر، نازک‌تر و ظریف‌تر شده است. بقعه باباقاسم به سبب دارابودن تمام ویژگیهای معماری عصر ایلخانى، یکى از نمونه‌های نفیس آرامگاههای این زمان است.
آرامگاه در اصل از دو فضای مستقل تشکیل مى‌شود. نقشه خارجى بنای اصلى و جلوی، مستطیل شکل با گنبد هرمى ۸ بر است و در داخل، مستطیل شکل با فرورفتگیهایى در هر ۴ ضلع با پوشش گنبد نیم‌کروی؛ بنای پشتى با نقشه‌ای به شکل ۸ ضلعى بوده است و به وسیله راهروی با یک انحنا از جبهه جنوب شرقى بنای اصلى دو بنا به هم راه مى‌یافتند؛ بر اثر ویرانى بنای پشتى و بازسازی آن در سده اخیر تغییراتى پدید آمده و از آن جمله نقشه ۸ ضلعى به مستطیل تبدیل شده است. کف‌سازی بنا نیز با بنای اصلى اختلاف سطح پیدا کرده و راه ارتباطى اصلى دو بنا از میان رفته است. اکنون درگاهى کوتاه با دو پله واقع در میان ضلع شرقى بنای اصلى آنها را به هم مى‌پیوندد.
نمای خارجى گنبد دو پوسته هرمى، بر گردنى ۸ وجهى قرار گرفته و با پوشش کاشى فیروزه‌ای، مزین به کتیبه‌هایى به خط بنایى لاجوردی بر پیرامون گردن و ترکها آرایش یافته است. گفته شده این گنبد را شاید در سده ۹ ق. ساخته باشند.
بنای آرامگاه هم‌سطح گذرگاهى که از پیش وجود داشته، برآورده شده است اما با گذشت سده‌ها سطح گذر بالاآمده و اکنون ورود به آن به وسیله دو پله از خیابان امکان‌پذیر است. ورودی بنا واقع در ضلع شمالى، مزین به کاشى معرق است که نمایشگر پیشرفت فن‌آوری و طراحى رنگ اینگونه کاشى در سده ۸ ق. است.
حاشیه‌های کتیبه با گل و بته و اسلیمیهای موزون و درشت در هم آمیخته، و رنگ سبز و قهوه‌ای ارغوانى فام به رنگهای معرق افزوده شده است. بر پیشانى این سردر با طاق تیزه‌دار و مقرنس کاری، دو کتیه تاریخى به قلم ثلث سفید بر زمینة لاجوردی نقش بسته است.
یکى از آن دو حاوی نام بانى و تاریخ احداث بناست و دیگری تاریخ تعمیر بنا در ۱۰۴۴ق. با رقم محمدرضا امامى، کتیبه‌نگار معروف را دربردارد. سردر کاشى‌کاری، درِ چوبى دولتى منبت‌کاری ورودی بنا را احاطه کرده و هرلت در به لوحهای قاب‌بندی شده تقسیم شده است و بر دو لوح بالا عبارات «عنایةالازلیه» و «کفایة الابدیه» به قلم ثلث بر زمینه گل و برگ نقش بسته است.
گنبد نیمه کروی داخل آرامگاه بر پایه مربع استوار است که با گوشه‌سازی سکنج مرحله انتقالى ۸ ضلعى، شکل گرفته و پایه مربع را به شکل دایره‌ای برای برپایى گنبد آماده ساخته است. در میان هر یک از ۴ ضلع در فضای میان دو سکنج، نورگیری مشبک تعبیه شده است؛ بر فراز مرحله انتقالى یک ۱۶ ضلعى ایجاد شده و ستاره ۸ پر بزرگ مقرنس‌کاری را در میان گرفته که در مرکز آن ستاره ۸ پری از آجر لعابدار فیروزه‌ای قرار گرفته است. مقرنس کاری گنبد بسیار مشابه نمونه‌های نخستین است. آجرکاری خفته و راسته و جناقى، مقرنسها و ترکیب آنها با آجر لعابدار فیروزه‌ای یکى از زیباترین نمونه‌های اینگونه گنبدها را پدید آورده است.
پایه مربع گنبد آراسته به کتیبه‌ای معرق است که حاوی آیات ۱ تا ۵ سوره اسراء است و به قلم ثلث سفید بر زمینه لاجوردی نوشته شده است. کتیبه دوم معرق همانند کتیبه دور گنبد، در پایین آن و بر سر طاق ضلع جنوبى نقش بسته است؛ در اینجا نام بانى آرامگاه با القاب وی به چشم مى‌خورد. در ضلع جنوبى آرامگاه محرابى از کاشى تعبیه شده که بخش اعظم اطراف آن از میان رفته است، اما آنچه باقى مانده، همانند دو کتیبه با معرق‌کاری زینت یافته است. قسمت فوقانى طاق‌نمای کوچک محراب و لچکیهای آن کاشى‌کاری با طرح گیاهى است و بر پیشانى آن کتیبه‌ای بنّایى با عبارت «الله اکبر» نقش بسته است.
در ضلع شمالى دو سنگ گور قرار دارد: یکى از آن دو دارای تاریخ ۹۸۵ق. و متعلق به پهلوان میرزا على است و دیگری از آن‌ِ شخصى است به نام خطیب با تاریخ ۱۲۷۹ق.
مقبره بابا قاسم، در تاریخ ۱۵ دی ۱۳۱۰ ش. با شماره ثبت ۱۰۰ ، به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
منابع
- دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، مدخل "مقبره باباقاسم"، یدالله غلامى، ج۱۱.