سید ابراهیم موسوی قزوینی

سید ابراهیم موسوی قزوینی (۱۲۶۲-۱۲۱۴ ق)، معروف به «صاحب ضوابط» از فقها و مراجع بزرگ شیعه در قرن سیزدهم هجری و از شاگردان شریف العلماء مازندرانی بود. حوزۀ درسی سید قزوینی بسیار وسیع و مورد توجه بود، و سید حسین ترک و میرزا محمدباقر خوانساری از شاگردان برجسته او هستند. مهمترین اثر آیت الله قزوینی «ضوابط الاصول» است.

تحصیل و استادان

سید ابراهیم موسوی قزوینی فرزند حجة الاسلام سید محمدباقر قزوینی، در سال ۱۲۱۴ هجری در قزوین تولد یافت. سید ابراهیم در کودکی همراه پدر به کرمانشاه کوچ کرد. مقدمات علوم متداول را نزد مدرسان آنجا آموخت. پس از آن عازم عراق شد و در کربلا مسکن گزید.

در آغاز نزد سید علی طباطبایی (صاحب ریاض) درس خواند و آنگاه علم اصول را از شریف العلماء مازندرانی (م، ۱۲۴۶ق) فرا گرفت. پس از آن به قصد فراگیری علم فقه به نجف سفر کرد. در آنجا مدتی نزد فقیهان بنامی چون شیخ علی کاشف الغطاء (م، ۱۲۵۳ق) و شیخ موسی کاشف الغطاء (م، ۱۲۴۳ق)، سطوح عالی فقه را آموخت، و نزد سید محمد «صاحب مناهل» نیز درس خواند.

تدریس و شاگردان

سید قزوینی پس از چندی به کربلا بازگشت. در این هنگام مجتهد و عالمی بنام بود و حوزۀ درسی در مدرسۀ سردار تشکیل داد که شاگردان بسیاری در درس او گرد آمدند. قزوینی پس از درگذشت استادش شریف العلماء، عملاً جانشین او شد و زعامت حوزه و کرسی درس فقها به او منتقل شد و به زودی شهرت و مرجعیت تام یافت، تا آنجا که غالب شیعیان عراق و ایران و هند از او تقلید می‌کردند. در حدود ۱۲۶۰ق آشوب شیخیه ـ پیروان شیخ احمد احسایی و سید کاظم رشتی ـ در کربلا بالا گرفت. قزوینی که از مخالفان آن گروه بود، مورد تعرض و آزار قرار گرفت و چون در کربلا عرصه بر او تنگ شد، ناگزیر آهنگ کاظمین کرد، اما پس از چندی به کربلا بازگشت.

حوزۀ درس قزوینی بسیار وسیع و مورد توجه بود، چنانکه غالب عالمان و مجتهدان بنام ایران و عراق سدۀ ۱۳ق، از آن بهره گرفته‌اند که نامدارترینشان عبارتند از:

• سید حسین ترک،
• شیخ زین العابدین مازندرانی،
• شیخ العراقین،
• حاج ملا علی کنی،
• سید اسدالله شفتی اصفهانی،
• میرزا محمدباقر خوانساری،
• میرزا محمد تنکابنی، وی در اول قصص العلماء شرح مفصلی از استاد خود بیان نموده و به حکم وظیفه شاگردی ضمن تجلیل از مقامش، کتاب خویش را با نام وی آغاز می سازد.
• سید ابوالحسن تنکابنی،
• فاضل دربندی،
• فاضل ایروانی،
• فاضل اردکانی،
• فاضل رشتی،
• شیخ جعفر شوشتری،
• ملا فتحعلی سلطان آبادی،
• حاج ملا علی تهرانی.

آثار و تألیفات

برخی از آثار سید قزوینی عبارتند از:

1. ضوابط الاصول در علم اصول فقه، که از کتب ارزنده درسی دانشجویان علوم دینی به شمار می رود. صاحب روضات می نویسد: بعضی معتقدند که ضوابط، تقریرات درسی استادش شریف العلماء است و حال آنکه مراتب فقهی و اصولی او از اثر دیگرش کتاب نتایج الافکار به خوبی مشهود می گردد.
2. دلائل الاحکام، در شرح شرایع الاسلام
3. نتایج الافکار، در علم اصول
4. رسالۀ فقهی (خطی)
5. صلاة الجمعة
6. القواعد الفقهیة
7. الرسالة الرضاعیة
8. الفقه الاستدلالی
9. رسالۀ عملیه
10. حجیت الظنّ.

ویژگی‌های اخلاقی

آیت الله قزوینی، این فقیه وارسته، در اخلاق نیز از ملکات نفسانی والایی برخوردار بود. زهد و پارسایی و بی اعتنایی به مظاهر فریبنده دنیا، از جمله ویژگی های اخلاقی آن آیت الهی بود.

میرزا محمد تنکابنی، مؤلف «قصص العلماء» که خود از شاگردان ایشان بود می نویسد: «اما در اخلاق، آن بزرگوار به مرتبه ای بود که توصیف آن، از تحریر بیرون است. بلکه این فقیر در میان علمای عرب و عجم نیکوتر از آن در اخلاق ندیدم، اگر کودکی ممیز بر او وارد می شد تواضع می کرد و از جای خود برمی خاست. هرگز در مجلس درس، برای گفت وگوی طلاب متغیر نمی شد، و اگر اوقات او را تلخ می کردند، تبسم می فرمود و روی مبارک را از ایشان برمی گردانید و می گفت: نامربوط می گویید! یکی از شاگردان آن جناب که در مجلس درس، سخن بسیار می گفت، روزی با استاد محاجه کرد، پس هر چه استاد بر جواب اصرار کرد، او جز انکار، کاری نکرد! استاد فرمود: نامربوط مگو! آن شاگرد گفت: نامربوط می شنوم!! آن جناب سکوت کرد. شاگرد بعد از انقضاء درس به منزل مراجعت کرد، منزل فوقانی داشت همین که خواست از پله ها بالا رود، کمرش بی اختیار درد آمد، هر چه معالجه کرد سودمند نشد...».

وفات

مرحوم سید ابراهیم موسوی قزوینی، سرانجام در اوج شکوه و درخشندگی، در پی ابتلا به بیماری وبا در سال ۱۲۶۲ هجری (یا ۱۲۶۴) دیده از جهان فروبست. پیکر مطهر ایشان در صحن مطهر امام حسین علیه السلام به خاک سپرده شد.

منابع

• دایرة المعارف بزرگ اسلامی.
• مجله افق حوزه، ۲۳ اردیبهشت ۱۳۸۸، شماره ۲۲۸.
• سایت شعائر.