محمد بن احمد اشعری قمی

«محمد بن احمد بن یحیی اشعری قمی» از راویان بزرگ حدیث شیعه اهل قم در قرن سوم هجری است. او از شاگردان ابن ابی عمیر و ابن ابی نصر بزنطی بوده و صاحب آثار ارزشمندی از جمله «نوادر الحکمة» می باشد. عالمان رجال وی را محدثی «ثقه» و «جلیل القدر» می ‏‏دانند.

ولادت

محققان از زمان تولد و زندگی محمد بن احمد ذکری به میان نیاورده‌اند. اما با توجه دو نکته می‌توان محدوده زمانی حیات او را قرن سوم هجری (حدود سال ۲۸۰ ق) دانست. نخست این که، زمان حیات برخی از اساتید او مشخص است؛ از جمله کسانی که محمد بن احمد از آن‌ها حدیث نقل کرده عبارتند از: محمد بن ابی عمیر (م ۲۱۷) و احمد بن ابی نصر بزنطی (م ۲۲۱). همچنین زمان حیات برخی شاگردانش نیز معلوم است، مانند: احمد بن ادریس اشعری (م ۳۰۶).

جایگاه روایی

محمد بن احمد اشعری قمی معاصر چهار امام معصوم شیعه (امام جواد و امام هادی و امام عسکری و امام زمان علیهم السلام) بوده است. در عین حال، قرینه‌ای دال بر شرفیابی وی به حضور آن بزرگواران و نقل حدیث بدون واسطه یافت نشده است. بدین علت، شیخ طوسی وی را در شمار کسانی که بدون واسطه از ائمه علیهم السلام روایت نکرده‌اند، یاد می ‏‏کند.

محمد بن احمد، موقعیت ممتازی در نقل روایت دارد و از ائمه حدیث به شمار می‌رود. همه اهل علم، او را فردی شایسته و مورد اعتماد دانسته، به نقل روایات وی پرداخته اند. اعتماد دانشمندان شیعه به محمد قمی تا اندازه ای است که هر کسی را که محمد بن احمد از او حدیث نقل کند، موثق می دانند. از او صاحبان کتب اربعه ۱۰۷۵ حدیث، علامه مجلسی در کتاب بحارالانوار ۹۲ حدیث، و شیخ حر عاملی در کتاب گرانسنگ وسایل الشیعه ۱۱۱۱ حدیث نقل نموده‌اند. مرحوم آیت الله خوئی در «معجم رجال الحدیث» تعداد روایات نقل شده از او را ۱۳۱۱ مورد می‌داند.

علامه حلی در کتاب «خلاصه الاقوال» در مورد وثاقت او می‌گوید: «شیخ من أصحابنا فی زمانه ثقة عین کثیر الحدیث»؛ او یکی از مشایخ حدیث شیعه در زمان خود بوده است که مورد اعتماد، ارزشمند و دارای روایات زیاد است.

همزمان با حیات او، یکی از دانشمندان نقّاد شیعه، محمد بن حسن ولید ( استاد شیخ صدوق) - که بسیاری از راویان و روایات را مورد نقد قرار می داد -، نتوانست بر محمد بن احمد بن یحیی ایرادی بگیرد و تنها مواردی از روایاتش را نقد کرد اما هرگز نتوانست بر شخصّیت محمد بن احمد اشکالی وارد سازد.

محمد بن احمد در دیدگاه عالمان اهل سنّت نیز به علم و فضل شناخته شده است و او را در شمار صاحبان تألیف و محدّثین ذکر کرده اند. ابن ندیم می گوید: ابوجعفر محمد بن احمد بن یحیی بن عمران از فقها است و یکی از کتابهای وی کتاب نوادر است و آن، کتابی بزرگ می باشد.

اساتید و شاگردان

محمد بن احمد اشعری از محضر بسیاری از دانشمندان حدیث علوم آل محمد (صلی الله علیه وآله) را فراگرفت. تنوّع در اساتید خود موجب بروز ویژگیها و تسلط بر علوم گوناگون در محمد بن احمد گردیده بود. مجموع کسانی که وی از آنها روایت نقل کرده است ۱۰۴ نفر می باشند که اسامی بعضی از آنها چنین است: *ابراهیم بن هاشم قمی،

• احمد بن محمد بن خالد برقی،
• احمد بن حسن فضّال،
• احمد بن محمد بن عیسی،
• محمد بن ابی عمیر،
• محمد بن حسین بن ابی الخطاب،
• محمد بن عیسی بن عبید یقطینی.

همچنین کسانی که به خدمتش شرفیاب گردیده و از وی کسب دانش حدیث کرده اند، عبارتند از:

• سعد بن عبدالله اشعری قمی،
• احمد بن ادریس قمی،
• محمد بن جعفر رزّاز،
• محمد بن جعفر بن بُطّه قمی،
• محمد بن یحیی عطار قمی.

آثار و تألیفات

از جمله آثار ارزشمند محمد بن احمد قمی کتاب «نوادرالحکمة» است که از برجسته‏‏ ترین آثار مکتوب شیعه در قرن سوم محسوب می‏‏ شود و تا زمان شیخ صدوق، شیخ طوسی و نجاشی (قرن چهارم و پنجم) وجود داشته است و شیخ صدوق در آغاز کتاب «من لایحضره الفقیه» یکی از منابع خود را «نوادرالحکمه» محمد بن احمد بن یحیی معرفی می کند. اما بعد از آن، دستخوش حوادثی شد و بدین علت علامه مجلسی این کتاب را از منابع بحارالانوار قرار نداده است.

محمد بن احمد، علاوه بر «نوادرالحکمة» کتاب‌های دیگری نیز تألیف کرد که عبارتند از: الملاحم، الطب، مقتل الحسین علیه‌السلام، الامامة، المزار، و ما نزل من القرآن فی الحسین بن علی علیه‌السلام.

پانویس

منابع

• "روایت شیخ کلینی از مستثنیات ابن ولید در نوادر الحکمه"، نویسنده: علیّه رضاداد، فصلنامه علوم حدیث.
• پایگاه اطلاع رسانی حدیث حوزه، نویسنده: سید جعفر ربانی.