رساله
کلمه «رساله» تغییر شکل یافته واژه عربی رسالة (رسالت)، در اصل به معنای پیام و جمع آن رسالات و رسائل است. در اصطلاح به کتاب کوچک، کلامی که برای غیر فرستاده شود، صحیفه‌ای که در آن سخن مورد سفارش و پیام نوشته شود، کتاب و نوشته، مرقومه، نامه و مراسله اطلاق شده است.
مفهوم رساله
این واژه در متون فارسی به معنای نامه، مرقومه، پیام و کلامی که برای غیر فرستاده شود، رایج بوده است؛ چنان که سعدی در گلستان گوید "...با ملوک نواحی مراسله دارد. ملک به هم برآمد و کشف این خبر فرمود و گفت: تا قاصد را گرفتند و رساله را بخواندند" و وجه تسمیه رسایل ابونصر مشکان به سبب وجود رسایلی چون نامه اعیان دولت غزنوی به سلطان محمود غزنوی است. شاید اطلاق این واژه به صحیفه‌ای که در آن سخن مورد سفارش و پیغام نوشته شود و یا کتاب کوچک ناشی از گسترش مفهوم واژه به پیام و محمل آن است.
تعاریف دیگری نیز رساله را کتابی به قطع کوچک حاوی اصول عمده علمی، کلام مشتمل بر قواعد علمی و مجلّدی شامل اندکی از مسائل علمی دانسته‌اند.
بنابراین رساله در مجموع عنوان عمومی نوشته‌های کوتاه و کم‌حجمی است که به بررسی نظام‌مند یک یا چند موضوع می‌پردازد؛ هر چند که برخی اهل نظر در بیان تفاوت کتاب و رساله، معیار کمال و نقصان را شرط تفکیک دانسته‌اند، چنان‌که "کتاب گفتاری است کامل در فن، و رساله همان گفتار است اما ناقص در فن".
تاریخچه رساله
نگارش رساله در ایران پیش از اسلام رایج بوده است، چنان که ابن الندیم در الفهرست تا ۷۵ مورد از رسالات مانویه را آورده است. رساله‌نگاری در ایران پس از اسلام نیز رواج بسیار داشته و حاصل آن رسایل متعددی است که در بیشتر حوزه‌های علوم و معارف نگاشته شده که رساله آغاز و انجام در کلام از خواجه نصیرالدین طوسی، رساله در تعیین جهت قبله در موضوع فقه از شیخ بهایی، الهی‌نامه خواجه عبدالله انصاری در عرفان، شرح فتح بغداد به‌دست هلاکوخان از خواجه نصیرالدین طوسی در تاریخ و رساله نبض در پزشکی از ابن‌سینا از آن جمله‌اند.
فهرست جامعی از رسایل فارسی و عربی در دانشنامه ادب فارسی و دایرةالمعارف البستانی آمده است.
انواع رساله
از انواع رسایل می‌توان به رساله‌های عملیه و رساله‌های دانشگاهی اشاره کرد.
رساله عملیه به صورت مجموعه فتاوی مجتهدان، رساله‌ای که مراجع تقلید احکام مذهبی را برای مقلدان خود شرح دهند یا کتابی که مراجع تقلید شیعه دستورها و احکام مذهبی را برای شیعیان مقلد خود می‌نگارند، تعریف شده است. این نوع رساله‌ها که توضیح‌المسائل نیز نامیده می‌شوند، برخلاف تعاریف اولیه از رساله، معمولاً در اندازه و حجم یک کتاب مفصل منتشر می‌شوند. از جمله آنها می‌توان به رساله عملیه شیخ مرتضی انصاری و رساله توضیح‌المسائل امام خمینی اشاره کرد.
رساله دانشگاهی یا پایان‌نامه از انواع دیگر رساله‌هاست که از نظر تعریف، هدف نگارش و حجم مطالب با آنچه در تعاریف اولیه رساله آمده متفاوت است. رساله دانشگاهی را نوشته‌ای دانسته‌اند که دانشجویان مقاطع بالا تدوین می‌کنند و در واقع سند شایستگی آنان در آن دوره محسوب می‌شود.
منابع
- دائره المعارف کتابداری و اطلاع رسانی، مدخل "رساله" از سیمین نیازی، بازیابی: ۱۳ مرداد ۱۳۹۲.