روزه

روزه یکی از فروع دین اسلام است که در آن شخص روزه‌دار، از اذان صبح تا اذان مغرب، از خوردن و آشامیدن و سایر کارهایی که روزه را باطل مى کند خوددارى می نماید. روزه در برخی از روایات به عنوان یکی از ارکان پنج‌گانه اسلام دانسته شده، چنانکه در امتهای گذشته نیز بوده، و این نشان دهنده اهمیت فراوان روزه است. این عبادت عملی در ماه رمضان بر هر مسلمان مکلف که توانایی بر انجام آن را داشته باشد واجب است.

معنای روزه

«روزه» در لغت عبارت است از امساک، خوددارى و ترک؛ بنابراین هر کس از چیزى امساک و خوددارى ورزد، از آن چیز روزه گرفته است. چنان که قرآن کریم از قول حضرت مریم علیهاالسلام نقل مى کند که فرمود: «إِنِّي نَذَرْتُ لِلرَّحْمَٰنِ صَوْمًا فَلَنْ أُكَلِّمَ الْيَوْمَ إِنْسِيًّا؛ براى خداى رحمان روزه نذر کرده ام و امروز با هیچ بشرى سخن نمى گویم».

و در شرع، روزه آن است که انسان براى انجام فرمان خداوند عالم از اذان صبح تا مغرب از چیزهایى که روزه را باطل مى کند، خوددارى نماید.

اهمیت روزه

روزه در اسلام از اهمیت زیادى برخوردار است و در میان عبادات تنها عبادتى است که به خداوند متعال اختصاص یافته است؛ در حدیث قدسى از پیامبر اسلام صلى الله علیه و آله و سلم نقل شده است که خداوند مى فرماید: «الصَّوْمُ لى وَ أنَا أجْزى بِهِ»؛ «روزه براى من است و من خود، پاداش آن را مى دهم».

اختصاص روزه به خدا می تواند از این جهت باشد که روزه به لحاظ جایگاهش کمتر در معرض ریا قرار مى گیرد، بر خلاف دیگر عبادات که چون در معرض دید مردم است از ریا برکنار نبوده و دست یابى اخلاص در آن ها سخت و دشوار است.

روزه در روایت امام صادق علیه السلام یکى از ارکان پنج گانه اسلام شمرده شده است: «بُنِىَ الْاسْلامُ عَلى خَمْسِ دَعائِمَ؛ عَلَى الصَّلاةِ وَالزَّکاةِ وَالصّوْمِ وَالْحَجِّ وَ وِلایةِ امیرِالْمُؤْمِنینَ وَالْائِمَّةِ مِنْ وُلْدِهِ صَلَواتُ اللَّهِ عَلَیهِمْ»؛ اسلام بر پنج پایه استوار است؛ نماز، زکات، روزه، حج و ولایت امیرالمومنین و فرزندان آن حضرت صلوات الله علیهم که امام هستند.

حکمت وجوب روزه

دستیابی به خلوص و پاکى، احساس درد و رنج مستمندان، آگاهى بر فقر خود در قیامت و صبر در سختی‌ها، از جمله حکمت‌هاى وجوب روزه است که در روایات به آن‌ها اشاره شده است.

حضرت فاطمه علیهاالسلام فرمود: «فَرَضَ اللَّهُ الصِّیامَ تَثبْیتاً لِلْاخْلاصِ»؛ «خداوند روزه را به خاطر تثبیت اخلاص واجب کرده است».

از امام رضا علیه السلام نقل شده که فرمود: علت واجب شدن روزه آن است که مردم، سختى گرسنگى را چشیده، بر فقر در آخرت آگاه شوند. روزه دار خاشع و فروتن شده و توجه داشته باشد که اعمالش به حساب مى آید و مورد پاداش قرار مى گیرد؛ و (نیز) مقابل گرسنگى و تشنگى صابر شود و علاوه بر دورى از شهوات، ثواب الهى نصیبش گردد... و از سختى‌هاى مستمندان باخبر شود، تا حقى را که خداوند در اموالش قرار داده است، ادا نماید.

روزه در قرآن

آیات ۱۸۳ تا ۱۸۵ سوره بقره به وجوب روزه و احکام آن اشاره دارد:

«يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصِّيَامُ كَمَا كُتِبَ عَلَى الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ * أَيَّامًا مَعْدُودَاتٍ فَمَنْ كَانَ مِنْكُمْ مَرِيضًا أَوْ عَلَىٰ سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ أَيَّامٍ أُخَرَ وَعَلَى الَّذِينَ يُطِيقُونَهُ فِدْيَةٌ طَعَامُ مِسْكِينٍ فَمَنْ تَطَوَّعَ خَيْرًا فَهُوَ خَيْرٌ لَهُ وَأَنْ تَصُومُوا خَيْرٌ لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ * شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِي أُنْزِلَ فِيهِ الْقُرْآنُ هُدًى لِلنَّاسِ وَبَيِّنَاتٍ مِنَ الْهُدَىٰ وَالْفُرْقَانِ فَمَنْ شَهِدَ مِنْكُمُ الشَّهْرَ فَلْيَصُمْهُ وَمَنْ كَانَ مَرِيضًا أَوْ عَلَىٰ سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ أَيَّامٍ أُخَرَ يُرِيدُ اللَّهُ بِكُمُ الْيُسْرَ وَلَا يُرِيدُ بِكُمُ الْعُسْرَ وَلِتُكْمِلُوا الْعِدَّةَ وَلِتُكَبِّرُوا اللَّهَ عَلَىٰ مَا هَدَاكُمْ وَلَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ‏».

ترجمه آیات: ای کسانی که ایمان آورده اید؛ روزه بر شما واجب شده همان طور که بر اقوام قبل از شما واجب شده بود شاید باتقوا شوید. و این روزهائی چند است پس هر کس از شما مریض و یا مسافر باشد باید ایامی دیگر بجای آن بگیرد و اما کسانی که به هیچ وجه نمی توانند روزه بگیرند عوض روزه برای هر روز یک مسکین طعام دهند و اگر کسی عمل خیری را داوطلبانه انجام دهد برایش بهتر است و این که روزه بگیرید برایتان خیر است اگر بنای عمل کردن دارید. (و آن ایام کوتاه) ماه رمضان است که قرآن در آن نازل شده تا هدایت مردم و بیاناتی از هدایت و جداسازنده حق از باطل باشد. پس هر کس این ماه را درک کرد باید روزه اش بگیرد و هر کس مریض و یا مسافر باشد به جای آن چند روزی از ماه‌های دیگر بگیرد خدا برای شما آسانی و سهولت را خواسته و دشواری نخواسته و منظور این‌ست که عده سی روزه ماه را تکمیل کرده باشید و خدا را در برابر این که هدایت‌تان کرد تکبیر گفته و شاید شکرگزاری کرده باشید.

آنچه از این آیات بر می آید آن است که:

• واجب بودن روزه اختصاص به اسلام ندارد، بلکه حکمی است که در امت‌های سابق نیز تشریع شده بود: «كَمَا كُتِبَ عَلَى الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ».
• كسانى كه بيمار يا مسافر باشند و روزه گرفتن براى آنها مشقت داشته باشد از اين حكم معافند و بايد روزهاى ديگرى که مسافر یا بیمار نیستند بجاى آن روزه بگيرند: «فَمَنْ كَانَ مِنْكُمْ مَرِيضًا أَوْ عَلَىٰ سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ أَيَّامٍ أُخَرَ».
• كسانى كه با نهايت زحمت بايد روزه بگيرند (مانند پير مردان‏ و پير زنان و بيماران مزمن كه بهبودى براى آنها نيست) لازم نيست مطلقا روزه بگيرند، بلكه بايد بجاى آن كفاره بدهند(مسكينى را اطعام كند): «وَعَلَى الَّذِينَ يُطِيقُونَهُ فِدْيَةٌ طَعَامُ مِسْكِينٍ».

روزه در روایات

در بیان اهمیت روزه همین بس که خداوند متعال در حدیثی قدسی می‌فرماید: «الصوم لی و انا اجازی به»؛ «روزه مال من است و خودم پاداش آن را به روزه‌دار می‌دهم».

از این حدیث قدسی برمی‌آید که پاداشی که خداوند به شخص روزه‌دار عطا می‌کند، بی‌نهایت بوده و قابل احصا نمی‌باشد، چون خداوند متعال نه بخل در ذات مقدسش راه دارد و نه عاجز است از این که این همه پاداش به بنده‌اش بدهد.

در ادامه به برخی از روایات اهل بیت علیهم السلام در مورد روزه اشاره می‌کنیم:

• پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم می‌فرمایند: «من صام شهر رمضان ایمانا و احتسابا، غفرالله له ما تقدم من ذنبه»؛ «کسی که از روی ایمان و در نظر داشتن خدا روزه بگیرد، خداوند گناهان گذشته‌اش را می‌آمرزد».
• امیرمؤمنان امام علی علیه السلام می‌فرمایند: «فرض الله الصیام ابتلاء لاخلاص الخلق»؛ «خداوند روزه را واجب کرد تا به وسیله آن اخلاص مردم را بیازماید».

• امام کاظم علیه السلام می‌فرمایند: «ان لکل صائم عند فطوره دعوة مستجابة»؛ «همانا هر روزه‌داری هنگام افطار دعایش مستجاب می‌شود».

• پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم می‌فرمایند: «الصائم فی عبادة و ان کان نائما علی فراشه ما لم یغتب مسلما»؛ «روزه‌دار در حال عبادت می‌باشد، حتی اگر بر بستر خوابیده باشد البته تا زمانی که غیبت مسلمانی را نکرده باشد».

• پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم می‌فرمایند: «نوم الصائم عبادة و صمته تسبیح»؛ «خواب روزه‌دار عبادت و سکوت وی تسبیح حق‌تعالی به شمار می‌رود».

• پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم می‌فرمایند: «الصوم یسوّد وجه الشیطان»؛ «روزه روی شیطان را سیاه می‌کند».

• پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم می‌فرمایند: «الصوم جُنّة من النار»؛ «روزه سپری است در برابر آتش جهنم».

• امام صادق علیه السلام می‌فرمایند: «للصائم فرحتان: فرحة عند افطاره و فرحة عند لقاء ربه»؛ «برای شخص روزه‌دار دو شادی هست: شادی هنگام افطار و شادی هنگام ملاقات با پروردگار».

• پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم می‌فرمایند: «ان للجنة بابا یدعی الریّان لایدخل منه الا الصائمون»؛ «برای بهشت دری است به نام ریّان که از آن فقط روزه‌داران وارد می‌شوند».

• امام صادق علیه السلام می‌فرمایند: «على کلّ شىء زکوة و زکوة الجسد الصّیام»؛ «برای هر چیزی زکاتی است و زکات بدن‌ها روزه است».

روزه در امت‌هاى پیشین

از تورات و انجیل فعلى نیز برمى آید که روزه در میان یهود و نصاری بوده و اقوام و ملل دیگر هنگام مواجه شدن با غم و اندوه روزه مى گرفته اند و از تورات برمى آید که حضرت موسى علیه السلام چهل روز، روزه داشته است و همچنین به هنگام توبه و طلب خشنودى خداوند، یهود روزه مى گرفتند. حضرت مسیح علیه السلام نیز چنان که از «انجیل» استفاده مى شود چهل روز، روزه داشته است.

به این ترتیب اگر قرآن مى گوید: «كَمَا كُتِبَ عَلَى الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ»؛ «همان گونه که بر پیشینیان نوشته شد»، شواهد تاریخى فراوانى دارد که در منابع مذاهب دیگر - حتى بعد از تحریف - به چشم مى خورد.

روزه خواری

چنانکه بیان شد، «روزه» از سوی خدای تعالی واجب شده و از حدود الهی است، که تخلف از آن گناه کبیره محسوب می شود. در حدیثی از امام صادق علیه السلام، روزه خواری (بدون عذر) در حکم بی دینی و بی ایمانی است:

«وَ مَنْ‏ أَفْطَرَ يَوْماً مِنْ‏ شَهْرِ رَمَضَانَ‏ مُتَعَمِّداً خَرَجَ مِنَ الْإِيمَانِ»؛ «هر کس یک روز ماه رمضان را عمدا افطار کند، از دایره ایمان خارج می شود».

و در حدیث معتبر دیگری حکم روزه خواری (در ملاء عام) که سبب حرمت شکنی ماه رمضان می شود، چنین بیان شده است:

«فِي رِوَايَةِ سَمَاعَةٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ رَجُلٍ‏ أُخِذَ فِي‏ شَهْرِ رَمَضَانَ‏ وَ قَدْ أَفْطَرَ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ وَ قَدْ رُفِعَ إِلَى الْإِمَامِ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ قَالَ فَيُقْتَلُ فِي الثَّالِثَةِ». سماعه می‌گوید از امام صادق علیه السلام درباره شخصی پرسیدم که او را در ماه رمضان گرفته‌اند که سه بار روزه‌خواری کرده است و هربار او را به نزد امام (حاکم) می‌برند (و بار اول و دوم تعزیر می‌شود)؛ امام فرمود: در مرتبه سوم اعدام می‌شود.

مبطلات و مکروهات روزه

اعمالی که انجام عمدی آنها باعث باطل شدن روزه می‌شود موارد زیر است:

1. خوردن و آشامیدن
2. آمیزش جنسی
3. دروغ بستن بر خدا، رسول خدا و امامان معصوم
4. رساندن غبار غلیظ به حلق
5. باقی ماندن بر جنابت، حیض و نفاس تا اذان صبح
6. استمناء (خودارضایی)
7. اماله (تزریق مایعات از پایین بدن)
8. ارتماس (فرو بردن تمام سر در آب)
9. قی‌کردن عمدی (استفراغ کردن)

لازم به ذکر است که در بعضی موارد فوق میان مراجع تقلید اختلاف نظر است.

فقها همچنین انجام برخی از اعمال را برای روزه‌دار مکروه دانسته‌اند؛ از جمله: بوسیدن و ملاعبه با همسر، سرمه کشیدن،‌ بوییدن گل‌ها، مضمضه کردن آب بدون غرض عقلایی.

پانویس

منابع

• الکافی، شیخ کلینی.
• من لا یحضره الفقیه، شیخ صدوق.
• وسائل الشیعه، شیخ حر عاملی، قم: مؤسسه آل البیت لإحیاء التراث، چاپ اول، ۱۴۰۹ هجری.
• بحارالأنوار، علامه مجلسى؛ تهران.
• احکام اسلامى، جمعى از نویسندگان.
• فقه الامام جعفر الصادق علیه السلام، محمدجواد مغنیه، بیروت.
• ترجمه المیزان، سید محمدباقر موسوى همدانى؛ قم: دفتر انتشارات اسلامى حوزه علمیه قم، چاپ پنجم، ۱۳۷۴ ش.
• سنن الرسول الأعظم صلى الله علیه و آله و سلم، دانشکده باقرالعلوم، تهران، امیرکبیر، چاپ اول، ۱۳۸۵ ش.
• دلائل الخیرات فی کلام سید السادات، فاتن محمد خلیل لبون، بیروت، مؤسسة التاریخ العربی، چاپ اول، ۱۴۲۵ ق.
• حکم رسول الله صلى الله علیه و آله و سلم؛ علاءالدین اعلمى، بیروت: اعلمى، چاپ اول، ۱۴۲۳ ق.
• پیام رسول ترجمه اى دیگر از نهج الفصاحه، ابوالقاسم پاینده؛ قم: طلوع مهر، اول، ۱۳۸۵ ش.
• برگزیده تفسیر نمونه، احمدعلى بابایى؛ تهران: دارالکتب الاسلامیه، چاپ سیزدهم، ۱۳۸۲ ش.
• کلیات فقه اسلامى، علیرضا على‌نورى.