رَقَم
برای این واژه معانی نوشتن، مهرْکردن، علامت، نقش، قلم، نوع، امضا، امر و جز آن آمده است؛ اما از دوره صفویه به صورت اصطلاح دیوانی و به معنی فرمان و حکم بکار رفته است.
در این دوره، رقم عنوان فرمان‌هایی بود که شخص شاه مستقیماً دستور صدور آنها را می‌داد. دستور شاهی به دو صورت کتبی، در حاشیه عرایض و درخواست‌ها یا شفاهی، "رقم بالمشافهه" ابلاغ می‌شد. در کار تهیه و صدور رقم‌ها، مجلس‌نویس یا واقعه‌نویس نقش مهمی بر عهده داشت.
رقم‌های شاهی به وسیله مجلس‌نویس که ده نفر زیردست داشت، نوشته یا انشاء می‌شد. رقم‌های این دوره از نظر تهیه و تدوین به چهار دسته تقسیم می‌شد:
- رقم‌های بالمشافهه که شاه شفاهاً به مجلس‌نویس دستور می‌داد. مجلس‌نویس یا خود فرمان را می‌نوشت و یا مسوده آن‌را تهیه می‌کرد و به یکی از رقم‌نویسان زیردست می‌داد تا فرمان را فراهم سازد. در پشت این‌گونه رقم‌ها جمله "هو بالمشافهه العلیه العالیه" را می‌نوشتند.
- رقم‌هایی که بر مبنای عرایض صدور می‌یافت. وقتی عریضه‌ای به حضور شاه می‌رسید، واقعه‌نویس آن را در مجلس شاه می‌خواند و دستور شاهی را در کنار عریضه یادداشت می‌کرد و بر آن مبنا رقم‌ها صادر می‌شد.
- رقم‌هایی که بر پایه تعلیقه اعتمادالدوله یا یکی از امرا و مقربان تهیه می‌گردید. این رقم‌ها وقتی صادر می‌شد که دستور صدور آنها از طرف شاه مستقیماً به اعتمادالدوله یا یکی از امرا داده می‌شد. در این صورت، اعتمادالدوله تعلیقه‌ای می‌نوشت و به مجلس‌نویس می‌داد تا بر مبنای آن رقم صادر شود. در موردی که دستور به یکی از امرا داده شده بود، او می‌توانست تعلیقه‌ای بنویسد و با ذکر جمله "حسب‌الامر الاعلی" آن را به مجلس‌نویس دهد تا بر اساس آن رقم صادر شود. ظاهراً در این‌گونه موارد لازم بود که تعلیقه، پیش از آن که به صورت رقم درآید، به مهر اعتمادالدوله نیز برسد. پشت این‌گونه رقم‌ها نوشته می‌شد "از قرار نوشته وزارت و اقبال پناه حشمت و اجلال دستگاه عالیجاه... اعتمادالدوله العلیه العالیه الخاقانیه" و در مورد دوّم جمله "حسب‌الامر اعلی" نیز قبل از آن نوشته می‌شد.
- رقم‌هایی که از دفاتر خلود صادر می‌شد. هرگاه لازم بود که رقم جدیدی در تأیید رقم‌های گذشته صادر شود، به این دفاتر مراجعه می‌شد و از رقم‌های مورد نظر مسوده‌ای تهیه می‌گردید، در دفترخانه همایون اعلی تصحیح می‌گردید و به مهر ناظر دفترخانه می‌رسید و سپس نزد مجلس‌نویس فرستاده می‌شد.
در این‌گونه موارد در متن فرمان جدید به فرمان سابق اشاره می‌گردید. اما نام شاه درگذشته برده نمی‌شد و به جای آن در قسمت بالای فرمان در کنار مهر شاهی یا بالاتر از آن، جملات "جد بزرگوارم طاب ثراه" و یا "شاه باباام انار الله برهانه" نوشته می‌شد که نشان می‌داد صادرکننده فرمان پدر یا جد شاه بوده است.
بدین ترتیب، رقم‌ها تحریر و سپس طغراکشی می‌گردید. طغراکشی توسط واقعه‌نویس با نوشتن "حکم جهان‌مطاع شد" در آغاز متن و با مرکب مشکی انجام می‌شد، آنگاه رقم نزد اعتمادالدوله می‌رفت تا ابتدا به مُهر وزیر اعظم و سپس به مُهر شاهی برسد. در این دوره از خطوط تعلیق، شکسته و سیاق برای نوشتن رقم استفاده می‌کردند.
در زمان افشاریه و احتمالاً زندیه نیز به جواب‌های کتبی شاه که به عرایض و درخواست‌های اشخاص داده می‌شد و هم به خطاب‌هایی که از طرف پادشاه متضمن دستورها و عتاب و نصایح و تنبیه صادر می‌گردید، رقم می‌گفتند.
در دوره قاجاریه، رقم به احکام و دستورات و خطاب‌هایی اطلاق می‌گردید که از جانب ولیعهد و شاهزادگان بزرگ حاکم ولایات صدور می‌یافت؛ چنانکه کلمه رقم در متن بسیاری از اسناد آمده است. در این دوره، ولیعهد و سایر شاهزادگان حاکم ولایات به معاونت وزیر خود به انجام امور می‌پرداختند و هر یک تشکیلات دیوانی مرکب از مستوفیان و کاتبان را در حوزه حکومت خود در اختیار داشتند، چنانکه در متن اسناد آمده است: "عالیجاهان مقربوالحضره العلیه مستوفیان عظام حسب المقرر مرتب دارند، کتاب سعادت اکتساب دفترخانه مبارکه شرح رقم را ثبت دفاتر سازند". در این دوره نظر به محدود بودن این تشکیلات، تنوع چندانی در تهیه و تدوین رقم‌ها نبوده است.
به طور کلی، رقم‌ها در این دوره شامل دو دسته بودند:
- رقم‌هایی که بر آنها با جوهر مشکی طغرا می‌کشیدند. طغرای عمومی ولیعهدها و شاهزادگان جمله "حکم والا شد" بود، امّا طغراهای "فرمان والا شد"، "حکم شد"، "امر اقدس والا شد" نیز به صورت موردی بر اسناد کشیده می‌شد.
- دسته‌ای که طغرا نداشتند، خطابی بودند به نام اشخاص صادر می‌گردیدند و در متن تعدادی از آنها لفظ ملفوفه بکار می‌رفت و می‌توان از آنها به عنوان ملفوفه رقم‌ها نام برد. این هر دو نوع، پس از تدوین به رؤیت وزیر می‌رسیده، وزیر پشت سند را به عنوان تأیید مُهر می‌زده و پس از تأیید ولیعهد یا شاهزاده، سند مُهرگذاری می‌شده است. محل مُهر در سمت راست نخستین خط متن و مهرها به شکل چهار گوش، چهار گوش کلاهک‌دار یا بادامی (بیضی) بوده است. از جوهر مشکی یا بنفش برای مهرکردن اسناد استفاده می‌کردند.
از دوره ناصرالدین شاه به بعد، بعضی از رقم‌ها پیش از مهرگذاری به امضای ولیعهد یا شاهزاده می‌رسیده و او با جوهر مشکی، بنفش، یا آبی و حتی مداد و با امضاء یا جمله "صحیح است"، "ملاحظه شد"، "ملاحظه شد صحیح است"، رقم را صحّه می‌گذاشت. محل امضا در جاهای مختلف از جمله به محاذات مهر، در سمت راست یا چپ در زیر سطر اوّل در حاشیه و یا انتهای سند بوده است. در این دوره ارقام را به خط شکسته، نستعلیق یا تعلیق می‌نوشتند و از خط سیاق برای آنهایی که جنبه مالی داشت، استفاده می‌کردند. از اواسط دوره ناصرالدین شاه به بعد، تعدادی از رقم‌ها را روی کاغذهایی که دارای نقوش چاپی یا سربرگ چاپی بود، می‌نوشتند.
اصطلاح رقم پس از انقراض سلطنت قاجاریه منسوخ شد و در هیچ‌یک از اسناد دوره پهلوی از آن استفاده نشده است.
منابع
- دائرةالمعارف کتابداری و اطلاع رسانی، مدخل "رَقَم" از رضا فراستی، بازیابی: ۱۳ مرداد ۱۳۹۲.