مباحثه
مباحثه درسها يكى از سنت هاى حوزه هاى علميه است كه براى رفع اشكالات و ابهامات درس انجام مى شود، بدين صورت كه هر دو يا چند نفر گرد هم مى نشينند و يكى از آنها نقش استاد را به عهده مى گيرد و درس را مرور مى كند و توضيح مى دهد. «مباحثه» امروزه در دانشگاه هاى غرب هم به منزله راهى براى افزایش مشارکت اجتماعى دانشجویان در فرآیند آموزش است.
معنای مباحثه در ادبیات
بحث و جدال و مجادله با یکدیگر، پژوهیدن علم، مطارحه، مفاقهه، با یکدیگر بحث کردن، مناظره، گفتگوکردن بر سر موضوعی یا مسأله ای و بخصوص در مسائل علمی و نظری.
فواید مباحثه
مباحثه داراى فوايدى است كه عبارتند از:
- 1. تأثير در سرعت يادگيرى:
مباحثه نه تنها مفاهيم تدريس شده را در ذهن منقش مى كند بلكه بسيارى از مطالب مرتبط به آن را در ذهن متعلم ماندگار مى سازد. همچنين مباحثه يادگيرى را به نوع محكمى تقويت مى كند. بدين وسيله است كه طلبه كم كم درمى يابد كه استعداد و توان يادگيرى و يادآورى بالايى دارد، در هر مباحثه كه يك طلبه بتواند در بيان مطالب درسى موفق شود، علاقه وى به مباحثه افزون مى شود و اين امر مرتباً بر سيستم يادگيرى او تأثير مى گذارد.
- 2. شكوفاشدن استعدادها:
گاهى اوقات فردى احساس حقارت مى كند ولى با بحث و مناظره پى به استعدادها و توانايي هاى خويش مى برد و زمينه بروز استعدادها برايش فراهم مى شود و به خودشناسى بيشترى مى رسد. مباحثه اثر عميقى در شكفتن استعداد و شكل گيرى گرايش هاى علمى طلبه دارد. استعددهاى طلبه به تدريج در طول مباحثات مكرر رخ مى نمايد و طلبه احساس مى كند. در يك يا چند روش و علم مشخص توانايى بيشترى دارد.
- 3. شناخت اشتباهات خويش:
برخى اوقات انسان گمان مى كند درك او از مطلب صحيح بوده است. در صورتى كه با بحث و مناظره افقهاى فكرى ديگرى به رويش گشوده و متوجه اشتباه خويش مى شود. آگاهى يافتن از نقاط ضعف باعث مى شود طلبه به سوى يادگيرى بيشتر و برطرف كردن سريعتر مشكلات علمى پيش رود و توفيق خود را در مباحثات بعدى تضمين كند و به پرسش ها پاسخ علمى و منطقى دهد.
- 4. كشف سطح معلومات:
مباحثه به طلبه مى فهماند كه در چه سطحى از علم قرار دارد، معمولاً چه نوع مطالبى را فراموش مى كند و مانند آن. در صورت ادامه چنين روشى طلبه به تدريج شيوه دقت و نكته سنجى و روش يافتن نقاط ضعف و نيز روش صحيح اصلاح مطالب ضعيف و بى منطق را مى آموزد و اين گونه دقتها به سرعت انتقال مفاهيم و توانايى نقد صحيح و سريع يارى مى دهد.
- 5. تسلط بر روش تدريس:
از بركات مهم مباحثه اين است كه بيشترين كمك را به طلبه مى كند كه چگونه مفاهيم درسى را تمرين كند. مثلاً طلبه اى كه در يك مباحثه نقش استاد را ايفا مى كند، نه تنها بايد مطالب آن درس را دقيقاً بداند بلكه بايد توان آن را در خويش بيابد كه آن مطلب را تدريس كند. منظور اين است كه حفظ طوطى وار مطالب، طلبه را در هنگام مباحثه رسوا مى كند. از اين رو وى مجبور است ضمن آنكه مطالب را تدريس مى كند، نكات فنى «تدريس» را در نظر بگيرد. بدين ترتيب جلسه مباحثه به يك كلاس نمونه تبديل مى شود كه در آن طلاب به تمرين معلمى مى پردازند و يافته هاى علمى و مهارتهاى خود را عرضه مى كنند.
سعدى گويد: «سه چيز پايدار نماند: مال بى تجارت و علم بى بحث و ملك بى سياست».
آداب مباحثه
در اينجا به بخشى از آداب مباحثه اشاره مى شود:
- برنامه ريزى دقيق زمانى و مكانى و مراعات نظم و وقت مباحثه
- مطالعه كافى با دقت لازم پيش از مباحثه
- حق پذيرى و حق جويى در مباحثه. طلبه بايد به دنبال حق باشد نه آنكه بخواهد حرف خود را به كرسى بنشاند.
- لازم است هر يك از افراد هم بحث آنچه را حق و صواب است، بپذيرند.
- پرهيز از حاشيه روى. با توجه به اين كه مدت مباحثه محدود است و بايد به بهترين گونه ممكن از آن استفاده كرد پرداختن به مسائل جنبى و دورى از اصل و متن به درس ضربه مى زند، به علاوه موجب تضييع وقت است.
- لازم است هر يك از افراد هم بحث به سخنان ديگرى كاملا گوش كند و اشتباهات او را با استدلال و منطق تذكر دهد.
- بايد فضاى مباحثه از هر گونه عوامل آزاردهنده و سرگرم كننده به دور و در جاى مناسب و خلوت باشد.
- لازم است با افراد با سابقه و بزرگتر از خود در مباحثات و مذاكرات علمى، رفتارى آميخته با ادب در پيش گرفت.
- در مباحثه بايد اصل بر استدلال و مستندات علمى باشد و از سخنان و دلايلى كه پشتوانه علمى ندارد، دورى شود؛ «نحن أبناء الدليل، حيثما مال نميل».
- سزاوار است كه طرفين مباحثه پيش از حضور در جلسه با وضوگرفتن، خود را به طهارت روحى مزيّن و سپس مباحثه را شروع كنند.
تفاوت مباحثه و جدل
تفاوت بحث و مجادله در آن است که: در جدل كوشش بر اين است كه جدل كننده نظرهاى خود را بر ديگرى تحميل كند و توجهى به نظر ديگرى ندارد ولى در مباحثه موضوعْ تحليل و راههاى منطقى و اصولى دنبال مى شود.
در بحثْ نتايج بحث مورد رضايت طرفين و عكس العملها مثبت است؛ ولى در جدل طرفين دستخوش احساسات شديد مى شوند و چون مقتضاى طبيعت بشر برترى طلبى و خودخواهى است ناچار احساسات بر موازين عقلى غلبه پيدا مى كند. در بحث هاى منطقى احساسات مهار مى شود، اعضا مى كوشند تا نظر خود را به يكديگر تفهيم كنند نه تحميل و كوشش مى شود كه بهترين پاسخ و راه حل بدست آيد، امّا در جدل چنين نيست.
پانویس
منابع
- اخلاق نظری، محمود اكبرى بهار، در دسترس در تبیان، بازیابی: 1 فرودین 1393.
- لغت نامه دهخدا، ذیل واژه مباحثه، در دسترس در واژه یاب، بازیابی: 4 اردیبهشت 1393.
- نعمت الله فاضلی، «مباحثه» روشى براى تدریس در دانشگاه: نگرش مردم نگارانه به آموزش مشارکتى، مجله علوم اجتماعی علامه، 1382، شماره 24، در دسترس در پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، بازیابی: 4 اردیبهشت 1393.