آداب ناصری (کتاب)آدابِ ناصری، کتابی در موضوعات گوناگون اخلاق عملی به نظم و نثر و به زبان فارسی، نوشته محمدابراهیم خان محلاتی متخلص به «خلوتی» ملقب به «صدیق خلوت» و مشهور به «چُرتی» (ز ۱۲۵۲ق/۱۸۳۶م و زنده در زمان مظفرالدین شاه قاجار)، فرزند میرزا احمد محلاتی (خواهرزاده آقاخان اول) است. ۱ - مقدمهنویسنده در دربار ناصرالدین شاه سمت غلام بچه‌باشی و عنوان پیشخدمتی داشته است. وی این کتاب را در ۱۳۰۳ق/۱۸۸۶م نوشته و به ناصرالدین شاه قاجار پیشکش کرده است. بر این کتاب محمدحسن خان اعتمادالسلطنه وزیر انطباعات ناصری مقدّمه‌ای در ۱۳۰۵ق/۱۸۸۸م نگاشته که در حاشیه صفحه‌های اول و دوم آن درج شده است. ۲ - محتویاتمتن کتاب پس از یک مقدمه چند صفحه‌ای، حاوی مطالب و موضوعات گوناگون اخلاقی است و فصل‌بندی ویژه‌ای ندارد. نویسنده موضوعاتی را مطرح ساخته و گاه برای اثبات نظر خود اشعار و داستان‌هایی نیز نقل کرده است. در مقدمه از چگونگی تألیف این کتاب بحث شده و نکاتی از شرح زندگی نویسنده در آن به اختصار آمده است. این کتاب در حقیقت، جُنگی از امثال و حکم است که به لباس پند و اندرز بر زبان نویسنده جاری شده است. جملات و بندهای آن کوتاه، و موضوعات ان به زبانی ساده و خالی از تعقید نگارش یافته است. از پاره‌ای مضامین کتاب چنین بر می‌آید که نویسنده به صوفیان نعمة اللّهی گرایشی داشته است. [۲]
خلوتی، محمدابراهیم محلاتی، آداب ناصری، ج۱، ص۴۸، تهران، مطبعة دار الفنون، جم.
او که عنوان رسمی در دربار شاه داشته، ضمن اندرز به جوانان، آنان را از مخالفت با شاه و دولت و قانون‌های موجود بر حذر داشته و هراسانده است. به نظر وی مخالفان سیاسی دولت حاکم، افراد شروری هستند که دولتمردان ناگزیرند آنان را برانند و در صورت لزوم به چوبه دار بسپارند. او بهترین راه را برای سلامت و آرامش خیال، پناه گرفتن در دامان دولت مستقّر و نیز دین دانسته است. [۳]
خلوتی، محمدابراهیم محلاتی، آداب ناصری، ج۱، ص۴۸ـ۴۹، تهران، مطبعة دار الفنون، جم.
ستایش تنها پادشاهان را رواست و برای دیگران ننگی نابخشودنی است. درگیری با زبردستان مایه پایمال شدن است. پس باید از آن دوری جست.این کتاب را می‌توان آیینه تمام نمای اعتقادات اخلاقی طبقه فرودست جامعه آن روزگار دانست. نویسنده که خود را در جرگه این طبقه و مدافع حقوق آنان می‌داند، با آگاهی‌هایی که داشته، به خوبی توانسته است نظریات اخلاقی و سیاسی این طبقه را در قالب حمایت از اخلاق جامعه بیان کند و همه را به پیروی از آن فراخواند. ۳ - چاپ و نشرگویا مؤلّف این کتاب را بیش از یک بار تحریر کرده است. بر حسب آگاهی‌هایی که مُشار به دست می‌دهد، کتاب یاد شده تاکنون سه بار به چاپ رسیده است: ۱۳۰۱ق/۱۸۸۴م، حدود ۱۳۰۵ق/۱۸۸۸ و ۱۳۲۲ق/۱۹۰۴م در ضمن مجموعه‌البلاغه. این مجموعه از دو کتاب نویسنده تشکیل یافته است: آداب ناصری و دیوان مظّفری؛ کتاب اخیر منظوم و در مدح مظفرالدین شاه است. [۵]
بامداد، مهدی، تاریخ رجال ایران، تهران، زوّار، ۱۳۴۷ـ۱۳۵۳ش، ج۲، ص۴۳۵_۴۳۶.
[۶]
بامداد، مهدی، تاریخ رجال ایران، تهران، زوّار، ۱۳۴۷ـ۱۳۵۳ش، ج۳، ص۲۹۶_۲۹۷.
[۷]
مشار، خانبابا، فهرست چاپی فارسی، ج۱، ص۵۳.
۴ - فهرست منابع(۱) آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه الی تصانیف الشیعه. (۲) بامداد، مهدی، تاریخ رجال ایران، تهران، زوّار، ۱۳۴۷ـ۱۳۵۳ش. (۳) خلوتی، محمدابراهیم محلاتی، آداب ناصری، تهران، مطبعة دار الفنون، جم. (۴) مشار، خانبابا، فهرست چاپی فارسی. (۵) مُشار، خانبابا، مؤلفین کتب چاپی. ۵ - پانویس
۶ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «آداب ناصری»، ج۱، ص۱۲۸. |