آزادی عقیده (کلام جدید)از نظر اسلام آزادی عقیده حق طبیعی هر فرد انسانی است. اسلام در مسأله تفکر نه تنها آزادى در تفکر را روا دانسته است، بلکه یکى از عبادت‌ها در اسلام، تفکر است. مراد از آزادی در مبحث آزادی عقیده، معنای حقوقی آن است، که در آن افراد اجتماع از آن جهت که عضو یک جامعه هستند و می‌خواهند با همدیگر زندگی کنند، باید اختیارات و آزادی‌هایی را نسبت به هم دیگر قائل باشند و بدان‌ها احترام بگذارند. مراد از عقیده نیز اعتقادات و باورهایی است که شخص نسبت به آنها دلبستگی دارد. باید دقت نمود که مبناى دلبستگی انسان در باورهایش گاهی تفکر و گاهی احساس و یا تقلید کورکورانه است. منظور از آزادی عقیده در اسلام این است که افراد در گزینش و انتخاب عقیده، آزاد هستند تا بر اساس تفکر و تحقیق دین و آیین خود را انتخاب کنند. اسلام عقیده‌ای را برکسی تحمیل نمی‌کند، بلکه مردم را به تفکر و عقلانیت دعوت می‌کند و حتی تقلید کورکورانه و بدون تفکر و تعقل را در اصول اعتقادی دین نمی‌پذیرد. بنابراین اسلام آزادی عقیده‌ای را که بر مبنای تفکر باشد می‌پذیرد، اما آزادی عقیده‌ای که مبنایش فکر و اندیشه نیست، هرگز مورد قبول اسلام نیست. چرا که چنین آزادی به معنای آزادی بردگی و اسارت و آزادی زنجیر در دست و پا قرار دادن است. ۱ - کلیات و مفاهیمیکی از مهم‌ترین مباحث درباره آزادى عقیده، تعریف و بیان مفهوم آن است، زیرا این اصطلاح دربردارنده گستره معنایی خاصی است که اگر به درستی تفسیر و تعریف نشود، از گرفتار شدن در مغالطه و سوءبرداشت مصون نخواهیم ماند. ۱.۱ - آزادی در لغتواژه آزادی در لغت به معنای حریت و اختیار خلاف بندگی، رقیت، عبودیت، اسارت و اجبار و همچنین به معنای قدرت عمل و ترک عمل و قدرت انتخاب بیان شده است. [۱]
دهخدا، علی‌اکبر، لغتنامه دهخدا، تهران: چاپخانه مجلس، ۱۳۲۵، ج۲، ص۸۶.
معنای اصطلاحی واژه آزادی ماخوذ از معنای لغوی آن است و بر همین اساس تعاریف اصطلاحی مختلفی از آن ارائه شده است که نمی‌توان بر روی تعریفی خاص اتفاق نظر یافت، با این حال در یک تعریف ساده و فارغ از هر گونه تعقید می‌توان آزادی را به "فقدان مانع در راه خواسته‌های انسان" تعریف کرد.آزادی یعنی این که انسان کاری را که بخواهد بتواند انجام دهد و مانعی در راه آن نباشد و قادر باشد چیزی را انتخاب کند و از چیز دیگری در گذرد. [۲]
لک زائی، شریف، آزادی سیاسی در اندیشه شهید مطهری و بهشتی، قم، بوستان کتاب، ۱۳۸۲، ص۲۱.
۱.۲ - آزادی در اصطلاحباید توجه داشت که واژه آزادی، بسته به این که در چه حوزه‌ای مورد استفاده قرار بگیرد دارای معنایی خاص خواهد بود و عدم توجه به این مطلب و مشخص نکردن اصطلاح مورد نظر، باعث خلط در مبحث آزادی عقیده و روشن نبودن زوایای بحث خواهد شد. لذا باید منظور خود از آزادی را در مبحث آزادی عقیده روشن کنیم. برخی از معانی اصطلاحی آزادی از این قرار است؛ ۱. آزادی فلسفی: این نوع آزادی به معنای اختیار و در برابر جبر است. ۲. آزادی اخلاقی: به معنای رهایی عقل از سلطه غرایز و شهوات، و یا به معنای آزاد منشی و داشتن اخلاق آزاد مردان است. ۳. آ زادی عرفانی: این نوع آزادی به معنای وارستگی از هر چیزی جز خداوند است. ۴. آزادی حقوقی: در این معنا از آزادی، بحث از این است که آیا هیئت حاکم یا قانون و اجرا کننده آن می‌تواند برای افراد جامعه محدودیت ایجاد بکند یا نه؟ و اگر می‌تواند، تا چه حد این اختیار را دارد تا افراد را به مراعات مقرراتی در روابط اجتماعی خود موظف کند؟ یا آنها را به انجام اوامر و خواست‌های دولت متعهد سازد؟ [۳]
دفتر همکاری حوزه و دانشگاه، درآمدی بر حقوق اسلامی، قم، سمت، ۱۳۶۸، ص۲۵۰-۲۵۲.
وقتی از واژه آزادی در مبحث آزادی عقیده یا بیان، صحبت می‌شود، مراد ما از مفهوم آزادی، معنای حقوقی آن است، که در آن افراد اجتماع از آن جهت که عضو یک جامعه هستند و می‌خواهند با همدیگر زندگی کنند، باید اختیارات و آزادی‌هایی را نسبت به هم دیگر قائل باشند و بدان‌ها احترام بگذارند. ۱.۳ - عقیده در لغتعقیده یا عقیدت در لغت به معنای هر چیزی است که شخص بدان اعتقاد و باور و یقین دارد و همچنین به معنای چیزی است که به آن گرویده باشند. بر همین اساس وقتی گفته می‌شود «عقیدة الرجل» منظور دین و مذهب شخص است که بدان اعتقاد دارد. منظور از عقاید نیز چیزهایی است که نفس اعتقاد در آن قصد شده باشد بدون لحاظ عمل. [۴]
دهخدا، علی‌اکبر، لغتنامه دهخدا، ج۳۴، ص۳۸۰.
اندیشه نیز به معنای فکر، تفکر، رای و نظر است و مراد از‌اندیشیدن نیز فکر کردن و تامل کردن است. [۶]
دهخدا، علی‌اکبر، لغتنامه دهخدا، ج۸، ص۳۸۷.
۱.۴ - عقیده در اصطلاحمعنای اصطلاحی اندیشه برابر با همان معنای لغوی آن است که فکر کردن و تامل و تفکر عقلانی داشتن است که برای شناخت به کار رفته است. همچنین به عقیده‌ای که عقل پس از بررسی بدان دست می‌یابد، اندیشه اطلاق شده است. [۷]
عبدالمجید، نجار، آزادی اندیشه و بیان عامل تفرقه یا وحدت فرهنگی، ترجمه محسن آرمین، تهران: قطره، ۱۳۷۷، ص۵۵.
مراد از عقیده نیز اعتقادات و باورهایی است که شخص نسبت به آنها دلبستگی دارد.۲ - آزادی عقیده از نظر اسلاماز نظر اسلام آزادی عقیده حق طبیعی هر فرد انسانی است و هرکسی می‌تواند با آزادی کامل هرعقیده و مرامی را که بخواهد انتخاب کند. اسلام از ابتدا افراد را در گزینش و انتخاب عقیده آزاده گذاشته است تا با مطالعه و تحقیق دین و آیین خود را انتخاب کنند. اسلام بر اساس آیه «لااکراه فی الدین» عقیده‌ای را برکسی تحمیل نمی‌کند، بلکه مردم را به تفکر و عقلانیت دعوت می‌کند و حتی تقلید کورکورانه و بدون تفکر و تعقل را در اصول اعتقادی دین نمی‌پذیرد. [۹]
میر موسوی، سیدعلی، مبانی حقوق بشر در اسلام و مکاتب دیگر، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و‌اندیشه اسلامی، ۱۳۸۱، ص۲۵۷.
۲.۱ - دیدگاه علامه طباطبائیعلامه طباطبائی در تفسیر آیه «لااکراه فی الدین» می‌فرماید که این آیه بیان یک حقیقت تکوینی است و آن حقیقت این است که اعتقاد و ایمان از امور قلبی و درونی است که هرگز از طریق اجبار و اکراه به دست نمی‌آید، به دلیل این که اکراه و اجبار در اعمال ظاهری و افعال و حرکات بدن مادی ممکن است. لذا نمی‌توان و نباید کسی را بر پذیرفتن ایمان و اعتقادی خاص مجبور کرد. در واقع می‌توان گفت که، عقیدهِ یک شخص نسبت به چیزی، تابع دلیلی است که برای آن عقیده دارد. تا زمانی که دلیل او باقی باشد، عقیده نیز پا برجاست، اما اگر دلیل او باطل شود و دلیلی برای یک عقیده دیگر پیدا کند، در این صورت عقیده قبلی او هم از بین خواهد رفت و عقیده جدید جایگزین آن خواهد شد. لذا نه اسلام و نه هیچ نظام حقوقی دیگر نمی‌تواند درباره عقیده قانونی داشته باشد، چون دامنه حقوق و قوانین حقوقی، رفتارها و روابط اجتماعی است، در حالی که عقیده امری قلبی و درونی و شخصی است، ولی هنگامی که عقیده بر زبان جاری می‌شود و اظهار و تبلیغ و ترویج می‌گردد، تا دیگران را جذب خود کند، در این صورت وارد حیطه رفتار اجتماعی می‌شود و وضع قانون حقوقی در مورد آن ممکن می‌شود. [۱۲]
مصباح یزدی، محمدتقی، آزادی، ناگفته‌ها و نکته‌ها، (تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ۱۳۸۱)، ص۵۲-۵۴.
۲.۲ - دیدگاه شهید مطهریاستاد مطهری به عنوان یکی از بزرگ‌ترین اندیشمندان و متفکران اسلامی دوره معاصر در بررسی خود نسبت به مساله آزادی عقیده به این تقسیم بندی اشاره می‌کنند که دو نوع عقیده و اعتقاد ممکن است وجود داشته باشد؛ ۱. عقیده بر مبنای تفکر: گاهی پایه اعتقادات بشر یک تفکر آزاد است و انسان با عقل و فکر آزاد و از روی تامل و‌اندیشه واقعی عقیده‌ای را برای خود انتخاب می‌کند. ۲. عقیده‌ای که از روی تفکر نیست: که غالب عقاید موجود بین مردم از این قبیل است. این نوع از عقیده، بر پایه تفکر آزاد و تامل و‌اندیشه نیست، بلکه این اعتقاد و دلبستگی، بیشتر کار دل و احساسات است که در آن عواملی مانند تقلید از پدر و مادر، تاثیر از محیط، علائق شخصی یا منافع فردی و شخصی دخالت می‌کند. چنین عقیده‌ای بدون این که کوچک‌ترین ارتباطی با قوه تفکر شخص داشته باشد در روح او مستقر می‌شود. استاد معتقدند این نوع دلبستگی‌ها در انسان تعصب و سکون ایجاد می‌کند و در مقابل فعالیت فکر و آزادی تفکر انسان قرار می‌گیرد و به صورت زنجیری برای عقل و فکر انسان در می‌آید. برای مثال آیا می‌توان اعتقاد به پرستش بت را نسبت به بت پرست‌ها، یک تفکر به حساب آورد و عقیده آنها را زائیده یک فکر و عقل آزاد تلقی کرد؟ یا باید این کار را یک دلبستگی و جمودی دانست که ناشی از یک سلسله تعصبات و تقلیدهایی است که طبقه طبقه به اینها رسیده است؟ کسی نمی‌تواند باور کند که یک بشر با فکر آزاد و عقل خویش به اینجا برسد که بت را پرستش کند، یا حیوانی مانند گاو را معبود خود قرار دهد، چنانکه میلون‌ها نفر در هندوستان و در عصر تکنولوژی و اطلاعات این کار را می‌کنند و یا در ژاپن به پرستش اعضای تناسلی انسان می‌پردازند. سپس استاد این سئوال را مطرح می‌کنند که آیا با این عقاید باید مقابله کرد یا نه؟ و آیا آزادی فکر و‌اندیشه شامل چنین عقایدی هم می‌شود؟ آیا این که در دنیا ادعا می‌شود باید هر کسی در هر عقیده‌ای که می‌خواهد، آزاد باشد؛ بت‌پرست در عقیده خود و گاوپرست درعقیده خود و... هر کس هر چه را می‌پرستد، باید آزادی داشته باشد، این سخن درست است؟ به اعتقاد ایشان این اشتباهی است که دامنگیر دنیای مدرن امروز شده و حتی در اعلامیه جهانی حقوق بشر نیز خود را نشان داده است. آنجا که ادعا می‌کند چون بشر محترم است، پس هر عقیده‌ای را برای خودش انتخاب کند، باید محترم شمرده شود، ولو این عقیده آلت‌پرستی یا گاوپرستی باشد. استاد به این دیدگاه اعتراض کرده می‌گویند: ممکن است بشر برای خودش زنجیر را انتخاب کند و به دست و پای خود ببندد، چگونه می‌توان چنین چیزی را محترم شمرد. این احترام، در واقع بی‌احترامی به استعداد انسانی و حیثیت انسانی اوست که همان فکر کردن است. احترام به بشر این است که این زنجیرها و خرافه‌ها از دست و پای انسان باز شود تا فکرش آزاد باشد. احترام بشر این است که او را در راه تکامل و ترقی هدایت کنیم. کسانی که ادعای آزادی عقیده به این معنا را مطرح می‌کنند، در واقع دنبال مطامع و اغراض سیاسی هستند چرا که خوب می‌دانند اگر کسی بخواهد ملتی را به زنجیر بکشد و تحت سلطه خود درآورد، باید تکیه گاه اعتقادی او را هم محترم بشمارد. یکی از کارهای بزرگ و اهداف انبیاء الهی این بود که بشر را وادار به فکرکردن بکنند و لذا در آیات متعدد قرآن بعد از ذکر نشانه‌های عظمت قدرت خداوند، آنها را دعوت به تفکر و اندیشه می‌کند تا با مراجعه به فطرت خود دنبال کشف حقیقت باشند. قرآن چنین کاری را به حضرت ابراهیم نسبت می‌دهد که بعد از شکستن بتها، تبر را بر دوش بت بزرگ قرار داد و وقتی مردم به اوگفتند چرا خدایان ما را نابود کردی؟ در جواب گفت که این کارِ بتِ بزرگ است. بعد از جواب ابراهیم (علیه‌السّلام) مردم به تفکر فرو رفتند که ابراهیم راست می‌گوید، کاری از این سنگ‌ها ساخته نیست و توانی در آنها وجود ندارد «فرجعوا الی انفسهم». همچنین از قول حضرت موسی (علیه‌السّلام) نقل می‌کند که وقتی گوساله سامری را پرستش کردند، حضرت نگفت که آزادی عقیده است و هر کسی هر چیزی را بخواهد می‌تواند بپرستد، بلکه گفت «لنُحرقنّه ثم لننسفنّه فی الیم نسفاً» یعنی به خدا آتشش می‌زنم و خاکستر آن را به دریا خواهم پاشید. پیامبر اسلام هم سالها با بت‌پرستی مبارزه کرد تا فکر مردم آزاد شود و الا تا هزارسال دیگر هم ممکن بود عربها بت‌پرست باقی بمانند چنانچه در بین مردم متمدن ژاپن هنوز بت‌پرستی رایج است. لذا قرآن می‌گوید پیامبر آمد تا غل و زنجیرها را از دست و پای شما بازکند؛ «... پیامبری که آنها را به معروف دستور می‌دهد و از منکر باز می‌دارد. اشیاء پاکیزه را برای آنها حلال و ناپاکی‌ها را برایشان حرام می‌کند، و بارهای سنگین و زنجیرهایی را که بر آنها بود، از دوش و گردنشان بر می‌دارد...» به طور خلاصه به اعتقاد استاد مطهری نظر اسلام نسبت به مساله آزادی اندیشه و عقیده را اینگونه می‌توان بیان کرد: «اسلام آزادی عقیده‌ای را که بر مبنای تفکر باشد می‌پذیرد، اما آزادی عقیده‌ای که مبنایش فکر و‌اندیشه نیست، هرگز مورد قبول اسلام نیست. چرا که چنین آزادی به معنای آزادی بردگی و اسارت و آزادی زنجیر در دست و پا قرار دادن است. بنابر این حق با انبیاء الهی بوده است نه با روشی که دنیای امروز می‌پسندد.» ۲.۳ - وجوب آزادی اندیشهبرخی معتقدند که در تعالیم اسلامی آزادی اندیشه نه تنها به عنوان حقی مسلم از حقوق مباح مطرح شده است، بلکه به عنوان امری واجب تشریع شده است. دلیل این مطلب کثرت آموزه‌های دینی است که بر آزادی اندیشه شدیداً تاکید دارد. بر اساس چنین تفکری، می‌توان آزادی اندیشه را در سلسله مقاصد شریعت تا حد یک ضرورت دینی ارتقاء بخشید و آن را از جمله مقاصد شریعت تعبیر کرد. [۱۹]
عبدالمجید، نجار، آزادی اندیشه و بیان عامل تفرقه یا وحدت فرهنگی، ترجمه محسن آرمین، تهران: قطره، ۱۳۷۷، ص۵۸.
به اعتقاد ما در فرهنگ اسلامی تعریف حقوق انسان و چگونگی برآوردن آنها بر اساس مبانی اسلام و نگرش واقعی به انسان انجام می‌شود و روشن است که نگاه این فرهنگ به آزادی از جمله آزادی عقیده و بیان با دیگر فرهنگ‌ها متفاوت خواهد بود. اسلام این سخن را که انسان آزاد است هر عقیده‌ای را بپذیرد قبول نمی‌کند. از نظر اسلام تنها پذیرش باورهای حق و صحیح ارزش دارد و انسان باید تمام تلاش خود را برای رسیدن به حقیقت به کار گیرد. اصلاح و تغییر یک عقیده باطل و یا کسب باور صحیح با بررسی و نقد مقدمات و دلایل آن و تفکر صحیح و ارائه برهان ممکن است، لذا خداوند در جاهای مختلف از قرآن به تفکر و تعقل امر می‌کند. ۲.۴ - موانع اندیشه صحیحاسلام پیش از همه و بیش از همه بر آزادی اندیشه تاکید داشته و موانع و محدودیت‌های آن را نیز عنوان کرده است. در نگاه دینی اسلام برخی از موانع اندیشه صحیح عبارتند از: ۱. جهل و ناآگاهی؛ که باعث می‌شود اندیشه، از دستیابی به تمام جوانب مسئله و تشخیص سخن صحیح و به دست آوردن نتیجه درست عاجز باشد، لذا اسلام تاکید بسیار بر علم‌آموزی و کسب معارف دارد. از سوی دیگر خرید و فروش و مطالعه کتاب‌های گمراه کننده را برای کسانی که توان تحلیل، نقد و رد شبهات را ندارند منع کرده است. ۲. دلبستگی‌های دنیایی و پیروی از هوای نفس؛ که آدمی را از درک مقدمات و دلائل صحیح و دستیابی به نتیجه درست و پذیرش سخن حق باز می‌دارد. [۲۰]
مصباح یزدی، محمدتقی، دین و آزادی، قم، مرکز مطالعات و پژوهش‌های حوزه علمیه، ۱۳۸۱، ص۷۱-۷۳.
۳ - پانویس
۴ - منبعسایت پژوهه، برگرفته از مقاله «آزادی عقیده و اندیشه»، تاریخ بازیابی:۱۳۹۸/۲/۱۹. رده‌های این صفحه : آزادی | اصطلاحات کلامی | اندیشه سیاسی | حقوق بشر در اسلام | دین و آزادی | کلام جدید | مباحث کلامی
|