آیه امنیجیبآيه «امّن يجيب»، با همين عبارت آغاز مى‌شود و به دليل توجّه ويژه مسلمانان هنگام گرفتارى‌ها و مشكلات به آن، معروف شده است. آیه ۲۸۵ و ۲۸۶ سوره بقره که با عبارت «ءَامنَ الرَّسول» آغاز می‌شود، به آیه امن یجیب شهرت یافته است. ۱ - مقدمهدر طول تاریخ تفسیر و قرآن‌پژوهی، برخی از آیات قرآن کریم به سبب ویژگی خاصی که داشتند، شهرت بیشتری یافته و مورد توجه قرار گرفته‌اند این آیات را آیات نامدار می‌نامند. در این مقاله با نام، مشخصات و نکات مهم یکی از این آیات آشنا می‌شویم. آیه ۶۲ نمل را آیه‌ی «امّن یجیب» می‌گویند. این آیه با همین عبارت آغاز می‌شود و به دلیل توجه ویژه‌ی مسلمانان هنگام گرفتاری‌ها و مشکلات، به آن معروف شده است. خداوند متعال در این آیه توجه می‌دهد که هرگاه بندگان مضطرّش او را بخوانند غم و اندوه و هر نوع مشکلی را از آنان برطرف می‌سازد: «اَمَّنْ یُجیبُ الْمُضْطَرَّ اِذا دَعاهُ وَ یَکْشِفُ السُّوءَ وَ یَجْعَلُکُمْ خُلَفاءَ الْاَرْضِ اَ اِلهٌ مَعَ اللَّهِ قَلیلاً ما تَذَکَّرُونَ یا کسی که دعای مضطرّ را اجابت میکند و گرفتاری را برطرف می‌سازد، و شما را خلفای زمین قرار می‌دهد آیا معبودی با خداست؟! کمتر متذکّر می‌شوید!». از وجود روایتی درباره تاثیر قرائت چند یا چندین بار این آیه در رفع بلاها و رسیدن به نیازمندی‌ها، آگاهی نداریم؛ اما می‌دانیم که از همان قرن‌های نخستین اسلامی، مسلمانان با توجه به این آیه و قرائت آن، در ناراحتی‌ها، بیماری‌ها و درماندگی‌ها، به خداوند روی آورده، برای رفع نیازهایشان او را می‌خوانده و گاه، یکدیگر را به دعا کردن در درگاه الهی دعوت می‌کرده‌اند. از این‌رو، آن‌چه در عرف رایج است که قرائت این آیه را به منزله‌ی ختم قرار می‌دهند (مانند ختم برخی دعاها) از باب فال نیک‌گرفتن است که احتمالاً با توجه به جمله‌ی معروف: «خذ القرآن ما شئت لما شئت» «به هر آیه‌ای از قرآن که می‌خواهی برای رسیدن به خواسته‌ات تمسک کن» بوده است. بنابراین، قرائت آیه از باب درخواست و دعا نیست؛ بلکه تعریض به خداوند است که بنده، حال مضطر خود را به او عرضه میکند و وعده‌ی پروردگار به گشایش مشکل و استجابت دعا را به یاد می‌آورد. [۴]
شیرازی، سیدمحمد، تقریب القرآن الی الاذهان، ج۲۰، ص۱۲
در دو روایت از امام باقر (علیه‌السّلام) و امام صادق (علیه‌السّلام) مضطر در این آیه، بر امام زمان (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) هنگام ظهور تطبیق داده شده است: «نزد مقام ابراهیم دو رکعت نماز می‌گزارد و به درگاه الهی دعا میکند؛ آنگاه خداوند دعایش را مستجاب، مشکلات حضرت را برطرف، و او را در زمین خلیفه میکند؛ سپس جبرئیل و ۳۱۳ نفر با وی بیعت می‌کنند». [۵]
قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر قمی، ج۲، ص۱۰۵.
۲ - تعریف آیه امنیجیباین آيه را آيه «امّن يجيب» مى‌گويند و آيه با همين عبارت آغاز مى‌شود و به دليل توجّه ويژه مسلمانان هنگام گرفتارى‌ها و مشكلات به آن، معروف شده است. خداوند متعال در اين آیه توجّه مى‌دهد كه هرگاه بندگان مضطرّش او را بخوانند، غم و اندوه و هر نوع مشكلى را از آنان برطرف مى‌سازد. ۳ - منشأ شهرت آیه امنیجیبمنشأ این شهرت، روایات فراوانی است که از پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) و امامان معصوم (علیهم‌السلام) در فضیلت و قرائت آن‌ها نقل شده. مجموع این روایات، از عظمت این دو آیه خبر می‌دهد. از پیامبر درباره فضیلت آن نقل شده که دو آیه آخر سوره بقره، از گنجی در زیر عرش الهی به وی بخشیده شده است. ۴ - اهمیت آیه امنیجیبنقل شده که هرگاه پیامبر این دو آیه و آیة‌الکرسی را قرائت می‌کرد، تبسّم نموده، می‌فرمود:آن دو، از گنج الهیِ زیر عرش است. در روایت دیگری که قتاده به طور مرسل از پیامبر نقل کرده، آمده است که خداوند، دو هزار سال پیش از آفرینش آسمان‌ها و زمین، کتابی داشته و دو آیه آخر بقره را از آن فرود آورده است؛ پس اگر آن دو، سه شب در خانه‌ای خوانده شود، شیطان به آن نزدیک نمی‌شود. ۵ - روایات درباره نزول آیه امنیجیبهم چنین درباره نزول این دو آیه، دو روایت به ظاهر متضاد دیده می‌شود. در روایتی از ابن‌عبّاس آمده است که رسول خدا در حالی‌که جبرئیل در حضورش بود، صدایی را از بالای سر خود شنید. جبرئیل با نگاه به آسمان گفت:هم اکنون دری از آسمان باز شد که تاکنون گشوده نشده بود؛ سپس فرشته‌ای فرود آمد و پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) را به دو نور، یکی فاتحة‌الکتاب و دیگری آیات پایانی سوره بقره بشارت داد که به هیچ پیامبر دیگری داده نشده بود. [۱۴]
طبرسی، فضل بن الحسن، مجمع‌البیان، ج۲، ص۶۹۲.
[۱۵]
صالحی نجف‌آبادی، عبدالله، موسوعة فضائل سور و آیات القرآن، ج۱، ص۱۷۶.
در روایت دیگری از امام صادق (علیه‌السلام) آمده که این دو آیه، در معراج به پیامبر اعطا شد؛ امّا گویا هیچ یک از این دو روایت، به زمان نزول آیه اشاره‌ای ندارند و فقط در مقام تکریم و تعظیم این دو آیه است. ۶ - فضیلت آیه امنیجیبدر زمینه آثار و فضیلت قرائت آن، از پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) نقل شده که هرکس دو آیه آخر بقره را در شب بخواند، او را کفایت میکند [۱۷]
صالحی نجف‌آبادی، عبدالله، مجمع‌البیان، ج۲، ص۶۹۲.
و از امام علی (علیه‌السلام) نقل شده که هرکس اسلام را دریافته باشد، پیش از قرائت آمن‌الرسول و آیة‌الکرسی نمی‌خوابد. ۷ - محتوای آیه امنیجیباین دو آیه، چکیده سوره بقره را در بر دارد و موضوع کلّی و غرض نهایی این سوره در همین دو آیه گنجانده شده است؛ زیرا در این سوره که بزرگ‌ترین سوره قرآن است، مسلمانان دعوت شده‌اند تا به اصول اعتقادی اسلام چون اللّه، معاد، فرشتگان، پیامبران و کتاب‌های آسمانی ایمان بیاورند. بسیاری از تکالیف الهی درباره شؤون گوناگون امّت اسلامی نیز در همین سوره بیان شده و سرپیچی یهود از فرامین خداوند، ایمان نیاوردن به برخی پیامبران، تشریع تکالیف مشقّت‌بار و دشمنی با برخی فرشتگان در آن ذکر شده است. ۸ - مضامین آیه امنیجیبدر جهت مضامین این دو آیه و سفارش به فراگیری و قرائت آن، از پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) نقل شده که این دو آیه را فراگیرید و به دختران و پسرانتان بیاموزید؛ زیرا آن دو، هم قرآن و هم دعا است و خشنودی خدای رحمان را در پی دارد. [۲۱]
ابوعبید، قاسم بن سلام، فضائل‌القرآن، ص۲۳۳.
۹ - محل نزول آیه امنیجیببر پایه برخی روایات، این دو آیه در معراج پیامبر در آسمان هفتم به وی عطا شد. در روایتی که علی بن ابراهیم به سند خود از امام صادق (علیه‌السلام) نقل کرده، آمده است که آیه «آمن‌الرّسول» خطاب دو جانبه و بیواسطه خداوند با پیامبر در شب معراج است. در این روایت، امام صادق (علیه‌السلام) از پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) نقل میکند: هنگامی که در معراج به سدرة‌المنتهی رسیدم و تا اندازه دو قوس کمان به او نزدیک شدم، پروردگارم ندا داد: «ءَامنَ الرّسولُ بِما أُنزلَ إِلیهِ مِن رَبّهِ» و من از طرف خود و امّتم به خداوند پاسخ دادم: «و‌المُؤمِنونَ کُلٌّ ءَامنَ بِاللّهِ و مَللِکَتهِ و کُتبهِ و رُسلهِ لانُفرِّقُ بیَنَ أَحد مِن رُسلِهِ» و گفتم: «سَمِعنا و أَطَعنا غُفرانَکَ رَبَّنا و إِلیکَ المَصِیر»؛ آنگاه خداوند فرمود: «لاَیُکِلّفُ اللّهُ نَفسًا إِلاّ وُسعَها لَها ماکَسبَت و عَلیهَا ما اکتَسبَت» و من از خدا خواستم: «رَبَّنا لاَتُؤاخِذنَا إَن نَسِینا أو أَخطَأنا» و خداوند فرمود:پذیرفتم. گفتم: «رَبَّنا ولاَتَحمِل عَلَینا إِصرًا کَماحَملتَهُ عَلی الّذِینَ مِن قَبلِنا» و خداوند این دعا را نیز پذیرفت. و گفتم «رَبَّنا و لاَتُحمِّلنا مالاَطاقَةَ لَنَا بِهِ و اعفُ عَنّا واغفِرلَنا وارحَمنَا أَنتَ مَولَنا فَانصُرنا عَلی‌القَومِ الکَفِرین» و خداوند پاسخ داد: هر آن‌چه را از من خواستی، به تو و امّت تو بخشیدم. در روایتی دیگر، پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) با استناد به همین آیه فرموده است:چهار چیز ( خطا، فراموشی، آن‌چه از روی اکراه انجام می‌شود و آن‌چه خارج از طاقت انسان است) از امّت من برداشته شده است. بر پایه روایتی منقول از امام علی بن الحسین (علیه‌السلام) پیامبر به قرائت سه آیه آخر سوره بقره سفارش کرده است. ۱۰ - جایگاه استفاده از آیه امنیجیباز وجود روايتى درباره تأثير قرائت اين آيه در رفع بلاها و رسيدن به حوائج آگاهى نداريم؛ امّا مى‌دانيم كه از همان قرن‌هاى نخستين اسلامى، مسلمانان با توجّه به اين آيه در ناراحتى‌ها، بيمارى‌ها و درماندگى‌ها، به خداوند روى آورده، براى رفع نيازهايشان او را مى‌خوانده و يا يكديگر را به دعا كردن به درگاه الهى دعوت مى‌كرده‌اند. [۲۷]
ابن کثیر، اسماعیل بن عمر، تفسیر ابن کثیر، ج ۳، ص ۳۸۳.
از اين‌رو، آن چه در عرف رايج است كه قرائت اين آيه را به منزله ختم قرار مى‌دهند (مانند ختم برخى دعاها)، از باب فال نيك گرفتن است كه احتمالًا با توجّه به جمله معروفِ «خذ القرآن ما شئت لما شئت: به هر آيه‌اى از قرآن كه مى‌خواهى براى رسيدن به خواسته‌ات تمسّك كن» بوده است؛ بنابراين، قرائت آيه از باب درخواست و دعا نيست؛ بلكه تعریض به خداوند است كه بنده، حال مضطرّ خود را به او عرضه مى‌كند و وعده پروردگار به گشايش مشكل و استجابت دعا را به ياد مى‌آورد. [۲۸]
شیرازی، محمد، تقريب القرآن الى‌الاذهان، ج ۲۰، ص ۱۴.
۱۱ - فهرست منابعتفسیر القرآن العظیم، ابن کثیر؛ تفسیر القمی؛ تفسیر نور الثقلین؛ فضائل القرآن، ابوعبید؛ فضائل القرآن، نسائی؛ فی ظلال القرآن؛ الکافی؛ مجمع البیان فی تفسیر القرآن؛ موسوعة فضائل سور و آیات القرآن؛ المیزان فی تفسیر‌القرآن. ۱۲ - پانویس۱۳ - منبعفرهنگ و معارف قرآن، مقاله آیه امن‌یجیب. سایت پژوهه، برگرفته از مقاله «آیات نامدار قرآن (آیه أمّن یجیب)»، تاریخ بازیابی ۹۶/۱۱/۹. |