ابنحباناِبْنِ حِبّان، ابوحاتم، محمد بن حبان بن احمد بن حبان (ح ۲۷۰- ۲۱ شوال ۳۵۴ق/۸۸۳ -۲۰ اکتبر ۹۶۵م)، محدث، فقیه شافعی، مورخ و لغوی تمیمی بُستی است. ۱ - سفرهای علمیزادگاه و تاریخ تولد وی دقیقاً دانسته نیست. ابن حبان در بُست (شهری قدیمی در جنوب شرقی افغانستان کنونی) از ابو احمد اسحاق ابن ابراهیم و ابوالحسن محمد بن عبدالله بن جنید [۱]
یاقوت، بلدان، ج۱، ص۶۱۳.
و دیگران مقدمات علوم را فرا گرفت و سپس برای تکمیل دانش خود در ۳۰۰ ق/ ۹۱۳ م به نیشابور رفت [۲]
قفطی علی، انباء الرواة، ج۳، ص۱۲۲، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۷۴ق/۱۹۵۵م.
و این، سرآغاز سفرهای علمی وی بوده است. [۳]
ذهبی محمد، میزان الاعتدال، ج۳، ص۵۰۶، به کوشش علی محمد بجاوی، قاهره، ۱۳۸۲ق/۱۹۶۲م.
در نیشابور از ابوالعباس محمدبن‌اسحاق‌سراج و دیگران استماع حدیث کرد [۴]
یاقوت، بلدان، ج۱، ص۶۱۳.
و در جست و جوی حدیث به بسیاری از شهرهای خراسان و ماوراءالنهر، عراق، حجاز، شام و مصر سفر کرد و چنانکه نوشته‌اند مسافت طولانی و حوزه گسترده‌ای از شاش (چاچ = تاشکند کنونی) تا اسکندریه را پیمود. [۵]
سمعانی عبدالکریم، الانساب، ج۲، ص۲۲۵، به کوشش عبدالرحمان بن یحیی معلمی یمانی، حیدرآباد دکن، ۱۳۸۳ق/۱۹۶۳م.
۱.۱ - مشایخمشایخ او به گفته خود وی بیش از دو هزار تن بوده‌اند. [۶]
ابن بلبان علی، الاحسان بترتیب صحیح ابن حبان، ج۱، ص۸۴، به کوشش کمال یوسف الحوت، بیروت، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م.
در هرات از ابوبکر محمد بن عثمان دارمی، در ری از ابوالقاسم عباس بن فضل مقری، در بصره از ا بوخلیفه فضل‌الله بن حباب جمحی، در بغداد از ابوالعباس حامد بن محمد بن شعیب بلخی، در مکه از ابوبکر محمد بن ابراهیم بن منذر نیشابوری، در دمشق از ابوالحسن احمد بن عمیر بن جوصا، در بیروت از محمد بن عبدالله بن عبدالسلام بیروتی، در بیت‌المقدس از عبدالله بن محمد بن مسلم مقدسی و در مصر از ابوعبدالرحمان احمد بن شعیب نسائی و گروه بسیاری از دیگر فقیهان و محدثان این طبقه در شهرهای مختلف دیگری که در مسیر سفرهای وی قرار داشته، استماع حدیث کرده و دانش اندوخته که اسامی شهرها و شیوخ وی را یاقوت حموی [۷]
یاقوت، بلدان، ج۱، ص۶۱۳ - ۶۱۵.
به تفصیل یاد کرده است.۱.۲ - شاگردانوی پس از سفری طولانی در ۳۳۴ ق به نیشابور رفت و جمع بسیاری از او نقل‌حدیث‌کرده‌اند. [۸]
سمعانی عبدالکریم، الانساب، ج۲، ص۲۲۵، به کوشش عبدالرحمان بن یحیی معلمی یمانی، حیدرآباد دکن، ۱۳۸۳ق/۱۹۶۳م.
ابن حبان بار دیگر نیز در ۳۳۷ ق به نیشابور رفت و در باب الرازیّین‌خانقاهی بنا کرد و در آن‌جا کتب خویش را تدریس می‌کرد. [۹]
سمعانی عبدالکریم، الانساب، ج۲، ص۲۲۵، به کوشش عبدالرحمان بن یحیی معلمی یمانی، حیدرآباد دکن، ۱۳۸۳ق/۱۹۶۳م.
مدتی نیز در سمرقند فقه تدریس می‌کرد. [۱۰]
ابن شاکر محمد، عیون التواریخ، ج۱۱، ص۱۴۹-۱۵۰، نسخه عکسی، استانبول، کتابخانه احمد ثالث، شم ۲۹۲۲.
شاگردان وی بسیارند که می‌توان از آن میان به ابوعبدالله بن مندة اصفهانی، ابوعبدالله بن بیع حاکم نیشابوری، ابوعبدالله محمد بن احمد ابن غنجار، ابوعلی منصور بن عبدالله بن خالد ذُهلی هروی اشاره کرد. یاقوت [۱۱]
یاقوت، بلدان، ج۱، ص۶۱۵.
از علما و فقها و محدثینی که از او روایت کرده‌اند به تفصیل یاد کرده است.۲ - جایگاه رجالیتراجم نویسان و مورخان از ابن حبان دو چهره متفاوت و گاه متضاد ترسیم کرده‌اند: برخی وی را ثقه، [۱۲]
ابن شاهین عمر، تاریخ اسماء الثقات، ج۱، ص۲۹۶، به کوشش عبدالمعطی امین قلعجی، بیروت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م.
حافظی بزرگوار [۱۳]
ابن ماکولا علی، الاکمال، ج۱، ص۴۳۲، به کوشش عبدالرحمان بن یحیی معلمی یمانی، حیدرآباد دکن، ۱۳۸۱ق.
و عالم به متون و اسانید حدیث [۱۴]
یاقوت، بلدان، ج۱، ص۶۱۳.
دانسته‌اند. اما دسته‌ای دیگر چهره‌ای منفی از وی به دست داده‌اند. مثلاً ابوالفضل احمد بن علی بیکندی او را دروغگو و هم‌نشین با قرامطه و فردی دانسته که با نوشتن کتابی برای قرمطه به مقام قضای سمرقند رسیده است [۱۵]
یاقوت، بلدان، ج۱، ص۶۱۹ -۶۲۰.
و ابوعمرو ابن صلاح گفته که وی دارای اشتباهات فاحشی بوده است. [۱۶]
ذهبی محمد، میزان الاعتدال، ج۳، ص۵۰۷، به کوشش علی محمد بجاوی، قاهره، ۱۳۸۲ق/۱۹۶۲م.
مهم‌ترین دلایلی که سبب طعن مخالفان بر او شده یکی این است که گفته شده وی معتقد بوده که نبوت علم و عمل است [۱۷]
ذهبی محمد، المغنی، ج۲، ص۵۶۴، به کوشش اکرم البوشی و شعیب الارنؤوط، بیروت، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۴م.
و دیگر اینکه او منکر حد برای خداوند بوده است. [۱۸]
ذهبی محمد، میزان الاعتدال، ج۳، ص۵۰۷، به کوشش علی محمد بجاوی، قاهره، ۱۳۸۲ق/۱۹۶۲م.
ذهبی در مقام دفاع از اتهاماتی که بر ابن حبان وارد کرده‌اند سخن وی را توجیه کرده است. [۱۹]
ذهبی محمد، میزان الاعتدال، ج۳، ص۵۰۷، به کوشش علی محمد بجاوی، قاهره، ۱۳۸۲ق/۱۹۶۲م.
[۲۰]
ذهبی محمد، سیر اعلام النبلاء، ج۱۶، ص۹۶- ۹۸، به کوشش اکرم البوشی و شعیب الارنؤوط، بیروت، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۴م.
۳ - آراء رجالیابن حبان از صاحب‌نظران علم حدیث و رجال است و در این دو علم آرای ویژه‌ای دارد. وی در جرح و تعدیل دارای مسلکی مخصوص است و معتقد است که راوی عدل کسی است که جرحی بر او وارد نشده باشد، زیرا جرح ضد عدل است و اگر کسی را جرح نکرده باشند، لامحاله عادل شمرده می‌شود. [۲۱]
ابن حبان محمد، کتاب الثقات، ج۱، ص۱۳، به کوشش عزیزبیگ و دیگران، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۳ق/۱۹۷۳م.
وی معتقد است که راوی مجهول هنگامی که از نظر عین و شخص معین شد، عدل شمرده می‌شود مگر اینکه در مورد او جرح و قدحی آشکار شود. ابن حبان در کتاب ثقات خود بسیاری از افراد را نام برده و از آنها روایت نقل کرده که از نظر دیگران مجهول هستند. [۲۲]
ابن حجر عسقلانی احمد، لسان المیزان، ج۱، ص۱۴، حیدر آباد دکن، ۱۳۲۹ق.
ذهبی در سیر [۲۳]
ذهبی محمد، سیر اعلام النبلاء، ج۱۶، ص۹۸-۱۰۲، به کوشش اکرم البوشی و شعیب الارنؤوط، بیروت، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۴م.
و سبکی [۲۴]
سبکی عبدالوهاب، طبقات الشافعیة الکبری، ج۳، ص۱۳۳-۱۳۵، به کوشش عبدالفتاح محمد حلو و محمود محمد طناحی، قاهره، ۱۳۸۳ق/ ۱۹۶۴م.
نظر وی، راجع به برخی احادیث را نقل کرده‌اند که با برداشت شایع در میان فقها و محدثان متفاوت است.۴ - منصب قضاوتابن حبان مورد توجه امرا و حکام خراسان قرار داشته و بارها به سمت قضا منصوب شده است. به گفته سمعانی [۲۵]
سمعانی عبدالکریم، الانساب، ج۲، ص۲۲۵، به کوشش عبدالرحمان بن یحیی معلمی یمانی، حیدرآباد دکن، ۱۳۸۳ق/۱۹۶۳م.
او در سمرقند و نسا و دیگر شهرهای خراسان به قضا پرداخته است. ابوسعد ادریسی گفته که ابن حبان مدت زیادی در سمرقند قاضی بود و امیر ابوالمظفر سامانی برای او و شاگردانش و دیگر دانشمندان در این شهر صُفه‌ای بنا کرد. [۲۶]
ابن حجر عسقلانی احمد، لسان المیزان، ج۵، ص۱۱۴، حیدر آباد دکن، ۱۳۲۹ق.
۵ - مدفنابن حبان در بست در صفه‌ای که نزدیک خانه خود بنا کرده بود، به خاک سپرده شد. این صفه مدرسه پیروان و شاگردان او شد و برای آنان مستمری مقرر گردید. [۲۷]
سمعانی عبدالکریم، الانساب، ج۲، ص۲۲۵-۲۲۶، به کوشش عبدالرحمان بن یحیی معلمی یمانی، حیدرآباد دکن، ۱۳۸۳ق/۱۹۶۳م.
۶ - آثارابن حبان، به تصریح عبّادی [۲۸]
عبادی محمد، طبقات الفقهاء الشافعیة، ج۱، ص ۱۰۱، به کوشش گوستا ویتستام، لیدن، ۱۹۶۴م.
و ابن ماکولا [۲۹]
ابن ماکولا علی، الاکمال، ج۱، ص۴۳۲، به کوشش عبدالرحمان بن یحیی معلمی یمانی، حیدرآباد دکن، ۱۳۸۱ق.
و دیگران دارای تصنیفات بسیار بوده است. او خود در کتاب روضة العقلاء [۳۰]
ابن حبان محمد، روضة العقلاء و نزهة الفضلاء، ج۱، ص ۳۳، به کوشش محمد محیی‌الدین عبدالحمید و دیگران، بیروت، ۱۳۹۷ق/ ۱۹۷۷م.
[۳۱]
ابن حبان محمد، روضة العقلاء و نزهة الفضلاء، ج۱، ص ۴۱، به کوشش محمد محیی‌الدین عبدالحمید و دیگران، بیروت، ۱۳۹۷ق/ ۱۹۷۷م.
[۳۲]
ابن حبان محمد، روضة العقلاء و نزهة الفضلاء، ج۱، ص ۵۰، به کوشش محمد محیی‌الدین عبدالحمید و دیگران، بیروت، ۱۳۹۷ق/ ۱۹۷۷م.
[۳۳]
ابن حبان محمد، روضة العقلاء و نزهة الفضلاء، ج۱، ص ۹۲، به کوشش محمد محیی‌الدین عبدالحمید و دیگران، بیروت، ۱۳۹۷ق/ ۱۹۷۷م.
[۳۴]
ابن حبان محمد، روضة العقلاء و نزهة الفضلاء، ج۱، ص ۱۳۲، به کوشش محمد محیی‌الدین عبدالحمید و دیگران، بیروت، ۱۳۹۷ق/ ۱۹۷۷م.
[۳۵]
ابن حبان محمد، روضة العقلاء و نزهة الفضلاء، ج۱، ص ۱۵۷، به کوشش محمد محیی‌الدین عبدالحمید و دیگران، بیروت، ۱۳۹۷ق/ ۱۹۷۷م.
[۳۶]
ابن حبان محمد، روضة العقلاء و نزهة الفضلاء، ج۱، ص ۱۸۲، به کوشش محمد محیی‌الدین عبدالحمید و دیگران، بیروت، ۱۳۹۷ق/ ۱۹۷۷م.
[۳۷]
ابن حبان محمد، روضة العقلاء و نزهة الفضلاء، ج۱، ص ۲۲۴، به کوشش محمد محیی‌الدین عبدالحمید و دیگران، بیروت، ۱۳۹۷ق/ ۱۹۷۷م.
[۳۸]
ابن حبان محمد، روضة العقلاء و نزهة الفضلاء، ج۱، ص ۲۲۹، به کوشش محمد محیی‌الدین عبدالحمید و دیگران، بیروت، ۱۳۹۷ق/ ۱۹۷۷م.
به شماری از کتاب‌های خویش اشاره کرده است. خطیب بغدادی متجاوز از ۴۰ کتاب وی را نام برده است. [۳۹]
یاقوت، بلدان، ج۱، ص۶۱۶ - ۶۱۸.
کمال یوسف الحوت در مقدمة الاحسان به ترتیب صحیح ابن حبان‌ِ ابن بلبان فارسی [۴۰]
ابن بلبان علی، الاحسان بترتیب صحیح ابن حبان، ج۱، ص۱۱-۱۵، به کوشش کمال یوسف الحوت، بیروت، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م.
فهرستی شامل ۶۳ اثر وی را ارائه کرده است. خطیب به نقل از سجزی تصریح کرده است که ابن حبان خانه و کتابخانه خود را وقف کرده بود تا دانشمندان بتوانند از کتاب‌های وی نسخه‌برداری کنند. اما بیشتر آثار وی از میان رفت و جز اندکی از آثار ابن حبان در دست نیست. [۴۱]
یاقوت، بلدان، ج۱، ص۶۱۶ - ۶۱۹.
۶.۱ - آثار چاپی۱. الثقات، ابن حبان در مقدمه این کتاب [۴۲]
ابن حبان محمد، کتاب الثقات، ج۱، ص۱۱، به کوشش عزیزبیگ و دیگران، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۳ق/۱۹۷۳م.
اشاره کرده است که در دو کتاب الثقات و الضعفاء و المجروحین برخلاف اثر دیگر خود التاریخ الکبیر تفصیل اسانید و طرق را ذکر نکرده است. کتاب الثقات شامل موثقین از صحابه و تابعین است. این کتاب در میان سال‌های ۱۳۹۳ تا ۱۴۰۳ ق/ ۱۹۷۳-۱۹۸۳ م به کوشش سیدعزیز بیک و دیگران در حیدرآباد دکن چاپ شده است.۲. روضة العقلاء و نزهة الفضلاء، کتابی است در اخلاق. ابن حبان در مقدمه اشاره کرده است که آن را برای علما و فضلا و ارباب معرفت نوشته است و در آن خصال خوب و بد مورد بررسی قرار گرفته و برای این منظور از روایات و اخبار و حکایات و اشعار نیز کمک گرفته است. کتاب مذکور یک بار در کلکته ۱۳۶۸ ق/ ۱۹۴۸ م و بار دیگر به کوشش محمد محیی‌الدین عبدالحمید و دیگران در ۱۳۹۷ ق/ ۱۹۷۷م در بیروت منتشر شده است. ۳. المجروحین من المحدثین و الضعفاء و المتروکین، در جرح و تعدیل. این کتاب در ۳ مجلد به کوشش محمود ابراهیم زاید در ۱۳۹۶ ق/ ۱۹۷۶ م در حلب منتشر شده است. ۴. مشاهیر علماء الامصار، در جرح و تعدیل که شامل ۱۶۰۲ شرح حال از محدثان موثق است و در آن ثقات صحابه و تابعین عنوان شده‌اند. در این کتاب بیشتر راویان سده‌های ۱ و ۲ ق/ ۷ و ۸ م ذکر شده‌اند و پس از قرن ۲ ق/ ۸ م تنها حدود ۲۰ نفر در این کتاب آورده شده‌اند. ابن حبان مشاهیر اصحاب پیامبر-صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم- و تابعین را بر اساس شهرهای اقامت آنان آورده است؛ این شهرها عبارتند از: مدینه، مکه، بصره، کوفه، شام، مصر، یمن و خراسان و در مورد اتباع تابعین شهرهای بغداد و واسط نیز به آنها اضافه شده‌اند. این کتاب به کوشش م. فلایشهامر در قاهره در ۱۳۷۹ق/۱۹۵۹م چاپ شده است. ۶.۲ - آثار خطی۱. اسماء الصحابة، نسخه‌های آن در کتابخانه عارف حکمت مدینه [۴۳]
سید فؤاد، فهرس المخطوطات المصورة، ج۲، ص۷۶، قاهره، ۱۹۵۷م.
و کتابخانه دانشگاه استانبول موجود است.۲. تفسیر که نسخه‌های آن در کتابخانه های محمودیه مدینه و دانشگاه استانبول موجود است. [۴۴]
سید فؤاد، فهرس المخطوطات المصورة، ج۲، ص۷۶، قاهره، ۱۹۵۷م.
۳. صحیح که در مآخذ به اسامی التقاسیم و الانواع یا الانواع و التقاسیم [۴۵]
یاقوت، بلدان، ج۱، ص۶۱۸.
[۴۶]
ذهبی محمد، سیر اعلام النبلاء، ج۱۶، ص۹۴، به کوشش اکرم البوشی و شعیب الارنؤوط، بیروت، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۴م.
نیز خوانده شده و از منابع مهم حدیث اهل سنت به شمار می‌رود. نسخه‌های خطی از این کتاب به صورت اجزای پراکنده در کتابخانه‌های توپکاپی سرایی، برلین، ازهریه، [۴۷]
ازهریه، فهرست، شم ۴۲۱۸.
خدیویه [۴۸]
خدیویه، فهرست، ج۷، ص۶۸۹.
موجود است. این کتاب به وسیله امیر علاءالدین علی بن بلبان فارسی تنقیح شده و تحت عنوان الاحسان...، به چاپ رسیده است. نورالدین هیثمی ( د ۸۰۵ ق/ ۱۴۰۲ م) روایات و احادیثی که در صحیح بخاری و مسلم وجود ندارد و اصطلاحاً «زوائد» نامیده می‌شوند، از صحیح ابن حبان جمع‌آوری کرده و آن را موارد الظمان علی زوائد ابن حبان نامیده است که به کوشش محمد عبدالرزاق حمزه در بیروت منتشر شده است.۷ - فهرست منابع(۱) ابن بلبان علی، الاحسان بترتیب صحیح ابن حبان، به کوشش کمال یوسف الحوت، بیروت، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م. (۲) ابن حبان محمد، کتاب الثقات، به کوشش عزیزبیگ و دیگران، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۳ق/۱۹۷۳م. (۳) ابن حبان محمد، روضة العقلاء و نزهة الفضلاء، به کوشش محمد محیی‌الدین عبدالحمید و دیگران، بیروت، ۱۳۹۷ق/ ۱۹۷۷م. (۴) ابن حجر عسقلانی احمد، لسان المیزان، حیدر آباد دکن، ۱۳۲۹ق. (۵) ابن شاکر محمد، عیون التواریخ، نسخه عکسی، استانبول، کتابخانه احمد ثالث، شم ۲۹۲۲. (۶) ابن شاهین عمر، تاریخ اسماء الثقات، به کوشش عبدالمعطی امین قلعجی، بیروت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م. (۷) ابن ماکولا علی، الاکمال، به کوشش عبدالرحمان بن یحیی معلمی یمانی، حیدرآباد دکن، ۱۳۸۱ق. (۸) ازهریه، فهرست. (۹) خدیویه، فهرست. (۱۰) ذهبی محمد، سیر اعلام النبلاء، به کوشش اکرم البوشی و شعیب الارنؤوط، بیروت، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۴م. (۱۱) ذهبی محمد، المغنی، به کوشش اکرم البوشی و شعیب الارنؤوط، بیروت، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۴م. (۱۲) ذهبى محمد، المغنى، به كوشش نورالدين عتر، حلب، ۱۳۹۱ق/۱۹۷۱م. (۱۳) ذهبی محمد، میزان الاعتدال، به کوشش علی محمد بجاوی، قاهره، ۱۳۸۲ق/۱۹۶۲م. (۱۴) سبکی عبدالوهاب، طبقات الشافعیة الکبری، به کوشش عبدالفتاح محمد حلو و محمود محمد طناحی، قاهره، ۱۳۸۳ق/ ۱۹۶۴م. (۱۵) سمعانی عبدالکریم، الانساب، به کوشش عبدالرحمان بن یحیی معلمی یمانی، حیدرآباد دکن، ۱۳۸۳ق/۱۹۶۳م. (۱۶) سید فؤاد، فهرس المخطوطات المصورة، قاهره، ۱۹۵۷م. (۱۷) عبادی محمد، طبقات الفقهاء الشافعیة، به کوشش گوستا ویتستام، لیدن، ۱۹۶۴م. (۱۸) قفطی علی، انباء الرواة، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۷۴ق/۱۹۵۵م. (۱۹) یاقوت، بلدان. ۸ - پانویس
۹ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابن حبان»، ج۳، ص۱۰۷۷. |