ابن شرفشاهاِبْنشَرَفْشاه، حسینی استرابادی جرجانی، سید رکن‌الدین حسن ابن محمد (د ۷۱۵ یا ۷۱۸ ق / ۱۳۱۵ یا ۱۳۱۸ م)، مکنی به ابو‌محمد و ابوالفضایل، حکیم، متکلم و نحوی مشهور سدۀ ۸ ق / ۱۴ م بود. در جوانی در مراغه به خدمت خواجه نصرالدین طوسی پیوست و چندان هوشمندی و علاقه به دانش از خود نشان داد که در غیبت قطب‌الدین شیرازی، به سرپرستی شاگردان خواجه برگزیده شد و معید استاد گشت. وی در حکمت و کلام و نحو چیره‌دست بود. برخی او را شیعه و برخی شافعی مذهب دانسته‌اند. ۱ - معرفی اجمالیاِبْنشَرَفْشاه، حسینی استرابادی جرجانی، سید رکن‌الدین حسن ابن محمد (د ۷۱۵ یا ۷۱۸ ق / ۱۳۱۵ یا ۱۳۱۸ م)، مکنی به ابو‌محمد و ابوالفضایل ، حکیم، متکلم و نحوی مشهور سدۀ ۸ ق / ۱۴ م. ۲ - ملازمت خواجه نصرالدین طوسیاز روزگار نوجوانی و رشد و تحصیلات او آگاهی در دست نیست، اما ظاهراً هنوز جوان بود که در مراغه به خدمت خواجه نصرالدین طوسی پیوست و چندان هوشمندی و علاقه به دانش از خود نشان داد که در غیبت قطب‌الدین شیرازی، به سرپرستی شاگردان خواجه برگزیده شد و معید استاد گشت . از آنجا که خواجه در ۶۵۷ ق / ۱۲۵۹م در مراغه رحل اقامت افکنده و سن ابن‌شرفشاه هنگام مرگ حدود ۸۰ سال بوده است (ابن‌قاضی شهبه، ابوبکر بن احمد، طبقات الشافعیة، ج۲، ص۲۷۹.)، وی باید در حدود سی‌سالگی به مراغه رفته باشد. در هر حال وی هیچ‌گاه ملازمت خواجه را ترک نگفت و حتی در ۶۷۲ ق / ۱۲۷۳ م با او به بغداد رفت. پس از مرگ خواجه، در موصل اقامت گزید و به تدریس در مدرسۀ نوریۀ آن دیار مشغول شد و نظارت بر اوقاف آنجا نیز به او واگذار گردید و در همین ایام برخی از آثار خویش را تألیف کرد . ۳ - محل تدریسظاهراً وی مدتی نیز در سلطانیه زیست و به گفتۀ سیوطی در مدرسۀ شافعیۀ آنجا به تدریس پرداخت . گفته‌اند چندی نیز در مدرسۀ شهید ماردین تدریس کرد . بـه احتمال قـوی در همیـن مناصب هـر ماه ۶۰۰‘۱ و به قولی ۸۰۰‘۱ درهم مقرری دریافت می‌کرد . ۴ - وفاتسرانجام در محرم یا صفر ۷۱۵ ق و به قولی در ۷۱۸ ق در موصل درگذشت (مدرس که تبریز را محل مرگ ابن‌شرفشاه دانسته است) . ۵ - شهرت علمیابنشرفشاه در حکمت و کلام و نحو چیره‌دست بود و در روزگار خود از شهرتی بسزا برخوردار گردید، چنانکه رشیدالدین فضل الله [۱۶]
رشیدالدین فضل‌الله، مکاتبات رشیدی، ص ۶۶.
در نامه‌ای که در باب اعطای مال به دانشمندان، به فرزندش امیرعلی حاکم بغداد نوشت، از وی خواست که هزار دینار و مرکبی با زین و پوستینی از پوست سنجاب برای رکن‌الدین ارسـال کنـد.۶ - تربیت شاگردوی در طـول سی و اندی سال تـدریس، شاگردان متعددی تربیت کرد که از آن میان می‌توان از رین‌الدین علی بن حسین بن قاسم معروف به ابن‌شیخ‌العوینه و علی بن عبدالله بن حسن معروف به تاج‌الدین تبریزی یاد کرد . ۷ - مذهبدربارۀ مذهب ابن‌شرفشاه اختلاف هست. برخی او را شیعه و برخی شافعی مذهب دانسته‌اند . از آنجا که سبکی و ابن‌قاضی شهبه ترجمۀ او را در طبقات الشافعیة آورده‌اند و با توجه به آنکه وی کتاب الحاوی در فقه شافعی اثر نجم‌الدین عبدالغفار قزوینی را شرح کرده، قول اخیر درست‌تر به نظر می‌رسد. شاید ملازمت خواجه نصرالدین طوسی و نیز انتساب کتابی به نام منهج الشیعة به وی سبب شده باشد که بعضی از متأخران او را شیعی بدانند. ۸ - آثارابنشرفشاه در طول عمر درازش آثار متعددی از خود برجای گذارد: ۱. شرح مختصر ابن‌حاجب که در دارالکتب مصر نسخه‌ای از آن موجود است [۲۲]
تیموریه، فهرست، ج۴، ص۱۶۸.
.۲. سه شرح بر الکافیه ابن‌حاجب: شرح مفصل معروف به البسیط، مختصر و متوسط معروف به الوافیة که شرح اخیر بسیار مشهور بوده، نسخ فراوانی از آن در کتابخانه‌های تهران [۲۵]
مشکوة، خطی، ج۲، ص۴۶۲.
، قم [۲۶]
مرعشی، خطی، ج۱۱، ص۱۱۷.
، یزد [۲۷]
وزیری، خطی، ج۱، ص۴۱۸.
، صوفیه [۲۸]
درویش، عدنان، فهرس المخطوطـات العربیـة، ج۲، ص۱۷۸.
، استانبول [۲۹]
کوپریلی، خطی، ج۲، ص۱۶۴.
وجود دارد [۳۰]
.GAL، I p۳۶۸
.۳. شرح تصریف ابن‌حاجب معروف به الشافیة که نسخه‌هایی از آن در قاهره [۳۲]
سید، خطی، ج۲، ص۴۴.
و استانبول [۳۳]
کوپریلی، خطی، ج۲، ص۳۰۱.
موجود است.۴. شرح اصول‌الدین ابن‌حاجب . ۵. شرح دو مقدمۀ ابن‌حاجب . ۶. شرح المطالع در منطق. ۷. شرح شمسیه در منطق . ۸. شرح قواعد العقائد خواجه نصیر در کلام که به خواهش فرزند خواجه به شرح آن پرداخت . ۹. شرح حماسۀ ابوتمام . ۱۰. حل العقد و العقل فی شرح مختصر السؤل و الامل . ۱۱. شرح الفصیح ثعلب در لغت . ۱۲. منهج الشیعة (نهج الشیعة) فی فضائل وصی خاتم الشریعة، که به نام سلطان اویس بهادر‌خان نگاشت . ۱۳. حواشی بر تجرید الاعتقاد خواجه نصیر . ۱۴. مرآة الشفاء در طب . ۱۵. بیست سؤال از خواجه نصیرالدین طوسی که خواجه به هریک پاسخ داده و تاریخ ۶۷۱ ق در پایان آن ظاهراً به خط خود خواجه رقم خورده است [۴۵]
شورا، خطی، ج۹، ص۴۶۴.
[۴۶]
سید، فهرس مخطوطات المصورة، ج۱، ص۲۲۱.
.۱۶. شرح بر کتاب الحاوی در فقه شافعی که وصف آن گذشت. ۹ - فهرست منابعدر تنظیم این مقاله از منابع ذیل استفاده شده است: (۱) ابن‌تغری بردی، یوسف، النجوم الزهراة، قاهره، ۱۳۸۳ ق / ۱۹۶۳ م. (۲) ابن‌حجر، احمد بن علی، الدرر الکامنة، حیدر‌آباد دکن، ۱۹۷۳ م. (۳) ابن‌قاضی شهبه، ابوبکر بن احمد، طبقات الشافعیة، به کوشش حافظ عبدالعلیم خان، حیدر‌آباد دکن، ۱۹۷۹ م. (۴) افندی اصفهانی، عبدالله، ریاض العلماء، به کـوشش محمود مرعشی و احمد حسینی، قم، ۱۴۰۱ ق / ۱۹۸۱ م. (۵) امین، محسن، اعیان الشیعة، به‌کوشش حسن‌الامین، بیروت، ۱۴۰۳ ق / ۱۹۸۳ م. (۶) بغدادی، إسماعيل بن محمد، هدية العارفين،استانبول، ۱۹۵۱ م. (۷) تیموریه، فهرست. (۸) حاجی خلیفه، كشف الظنون عن أسامي الكتب والفنون. (۹) خوانساری، محمدباقر، روضات الجنات، تهران، ۱۳۸۲ ق / ۱۹۶۲ م. (۱۰) درویش، عدنان، فهرس المخطوطـات العربیـة، دمشـق، ۱۹۷۴ م. (۱۱) دلجی، احمد بن علی، الفلاکة و المفلوکون، بغداد، ۱۳۸۵ ق / ۱۹۶۵م. (۱۲) ذهبی، شمس الدین، العبر في خبر من غبر، به‌کوشش محمد سعید بن بسیونی زغلول، بیروت، ۱۴۰۵ ق / ۱۹۸۵ م. (۱۳) رشیدالدین فضل‌الله، مکاتبات رشیدی، به کوشش محمد شفیع، لاهور، ۱۳۶۷ ق / ۱۹۴۸ م. (۱۴) سبکی، عبدالوهاب بن تقی‌الدین، طبقات الشافعیة الکبری، بیروت، دارالمعرفة. (۱۵) سید، خطی. (۱۶) همو، فهرس مخطوطات المصورة، قاهره، ۱۹۵۴ م. (۱۷) سیوطی، جلال الدین، بغیة الوعاة، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۸۴ ق / ۱۹۶۴ م. (۱۸) شورا، خطی. (۱۹) کوپریلی، خطی. (۲۰) مدرس، محمد‌علی، ریحانة الادب، تبریز، ۱۳۴۶ ش. (۲۱) مرعشی، خطی. (۲۲) مشکوة، خطی. (۲۳) وزیری، خطی. (۲۴) یافعی، عبدلله بن اسعد، مرآت الجنان، حیدر‌آباد دکن، ۱۳۳۷- ۱۳۳۹ ق. (۲۵) .GAL ۱۰ - پانویس۱۱ - منبعسید جعفر سجادی، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابن شرفشاه». |